Jak wyglądał finał rozmów z Wiktorem Janukowyczem o umowie stowarzyszeniowej Ukrainy z UE? Dlaczego Kijów do ostatniej chwili kłamał?
ikona lupy />
Fragment książki „Wilki żyją poza prawem. Jak Janukowycz przegrał Ukrainę” autorstwa dziennikarzy DGP Zbigniewa Parafianowicza i Michała Potockiego, która ukaże się 22 kwietnia / Dziennik Gazeta Prawna
W czerwcu 2013 r. w unijnych stolicach wyczuwało się już poważ̇ne zaniepokojenie sytuacją w Kijowie. Spotkaliśmy się wówczas z wiceszefem litewskiego parlamentu Petrasem Auštrevičiusem. Wilno szykowało się właśnie do objęcia przewodnictwa w Unii Europejskiej, którego kulminacją miał być szczyt Partnerstwa Wschodniego. – Z Ukrainą są pewne problemy. A jeśli nie podpiszemy teraz umowy z Kijowem, taka okazja może się długo nie powtórzyć – mówił Auštrevičius. Funkcjonowała wówczas hipoteza, że Janukowycz był ofiarą jastrzębi z jego otoczenia, jak prokurator generalny Wiktor Pszonka czy szef MSW Witalij Zacharczenko. Że poprzez sprawę Tymoszenko miał zostać wmanewrowany w bagno, które nie pozwoli mu na podpisanie umowy z Unią i pozostawi na łasce jedynego partnera, Rosji.
– Janukowycz ciągle podkreślał dumę ze swej roli w Partii Regionów. Na powierzchni grał strongmana, twardego gościa w partii i w państwie. Miał postsowiecki sposób postrzegania świata: ma być słaby system i silny człowiek na jego czele. W sumie był to wyraz słabości. Bo po co ci słabe instytucje? Dlaczego nie ufasz nikomu poza samym sobą? Przy tym wszystkim Janukowycz reprezentował typ prowincjonalnej elity. Człowieka z awansu społecznego. Jego instynkt i perspektywa były głęboko zakorzenione w Doniecku. Mimo tych wszystkich słabości to on podejmował decyzje. Silny człowiek wydawał dyspozycje słabym instytucjom – mówił w rozmowie z nami Pat Cox, były szef Parlamentu Europejskiego, który razem z Aleksandrem Kwaśniewskim z ramienia PE obserwował wówczas proces Julii Tymoszenko.
Reklama
Irlandczyk do dziś jest przekonany, że z Janukowyczem trzeba było rozmawiać. – On był najważniejszą osobą w państwie. Robiliśmy wszystko, co w naszej mocy, by misja zakończyła się sukcesem. Otwieraliśmy kanał komunikacji – wspomina.
– Na co pan liczył jesienią 2013 r.?
– Mieliśmy nadzieję, że Janukowycz pozwoli Tymoszenko wyjechać do Niemiec na leczenie. Janukowycz w końcu obiecał zmienić prawo. Projekt zmian trafił do Rady Najwyższej, by tam przepaść. Nie wierzę, żeby ten silny człowiek nie mógł – gdyby tylko chciał – przeforsować ich w tak słabym parlamencie. Czy Janukowycz nas okłamywał? Na pewno manipulował, by stworzyć wrażenie, że dostarcza nam to, czego oczekiwaliśmy.
Jesienią 2013 r. nie tylko Cox był umiarkowanym optymistą. Wyjazd Tymoszenko do kliniki Charité Universitätsmedizin Berlin na leczenie schorowanego krę̨gosłupa miał być dla Janukowycza wyjściem z twarzą z zamieszania wokół ekspremier, które sam wywołał. Stało się inaczej.

Dzisiaj, z perspektywy czasu, każdy jest realistą i znawcą gry Janukowycza z Zachodem. Wszyscy są̨ analitykami, którzy przejrzeli chytry plan prezydenta: jak najdłużej przeciągać́ rozmowy z Brukselą, by jak najwięcej wyrwać́ od Rosji. Wczesną jesienią̨ 2013 r. niewielu jednak formułowało taki pogląd. Częściej mówiono Coxem. Unijny stały przedstawiciel w Kijowie Jan Tombiński jeszcze na dwa tygodnie przed szczytem w Wilnie wydawał dyspozycje w sprawie organizacji imprezy z okazji spodziewanego podpisania umowy.
Kwaśniewski wcześniej niż̇ Tombiński zrozumiał, że jest tylko pionkiem w oszukańczej grze Janukowycza. Wspomina ważna postać́ ówczesnej ukraińskiej opozycji: – Podczas jednej z ostatnich wizyt w Kijowie w pewnym momencie wzburzony powiedział regionałom, żeby przestali nim manipulować́: „Cox może tego nie rozumieć́, ale ja jestem Słowianinem i was przejrzałem”.

Był 19 listopada. Ukraina, mimo zwycięstwa 2:0 nad Francją w pierwszym meczu baraży o wejście do finału piłkarskich mistrzostw świata, tym razem przegrywa 0:3 i odpada z gry. Z trybun Stade de France w podparyskim Saint-Denis spotkanie ogląda m.in. prozachodni oligarcha Wiktor Pinczuk. W pewnej chwili dzwoni zaprzyjaźniony z nim Kwaśniewski. On już̇ wie, że gra skończona nie tylko w sprawie Mundialu w Brazylii, ale i umowy z Unią. Jest roztrzęsiony. Nie mówi o Janukowyczu inaczej niż̇ per „notoryczny kłamca”.
To właśnie szefowie europarlamentarnej misji do spraw Tymoszenko jako pierwsi dowiedzieli się̨ oficjalnie, że umowa nie zostanie podpisana. Był 21 listopada 2013 r., osiem dni przed startem szczytu Partnerstwa Wschodniego. Dzień́ po tym, jak szef MSZ Łeonid Kożara zapewniał, że zawarcie porozumienia nigdy nie zostanie odłożone. Opowiada Cox: – Janukowycz zdecydował, by wcisnąć́ – jak to określił – przycisk pauzy (...).

Najciekawsze jednak dopiero się̨ zaczynało. Deklaracja Kijowa nie była ostateczna. Targ trwał dalej. Jego przebieg zrelacjonował nam wysokiej rangi dyplomata unijny: – Komisarz ds. rozszerzenia UE Štefan Füle, pilotujący rozmowy z Kijowem, był naprawdę̨ wkurwiony. Nerwowo się̨ śmiał. Przekonywał, że to blef, a Janukowycz w ten sposób zada jedynie pieniędzy na złagodzenie skutków presji ze strony Rosji. Teraz to on jednak rozdawał karty. Sprawa Tymoszenko zeszła na daleki plan. Füle obiecał, że znajdzie dla niego pieniądze. Ostateczną propozycję miał przedstawić́ 22 listopada. Wówczas Ukraina miała zamrożone 100 mln euro pomocy przeznaczonej na zmniejszenie energochłonności gospodarki, która jest jedną z największych jej bolączek. Mowię „zamrożone”, bo w 2011 r. bliski współpracownik Janukowycza Andrij Klujew ukradł 30 mln unijnych euro na potrzeby swoich elektrowni słonecznych. Pomoc UE miała iść́ na podwyższenie efektywności energetycznej, a on za tę unijną kasę̨ bezczelnie podłączył własne siłownie do sieci ogólnokrajowej.

Nasz rozmówca miał na myśli głośną historię z elektrowniami na Krymie i w obwodzie odeskim, która na początku 2012 r. skończyła się̨ ukaraniem Ukrainy. Poza obcięciem pieniędzy Komisja Europejska zażądała też uchwalenia ustawy o konflikcie interesów, która zapobiegałaby podobnym sytuacjom w przyszłości.

– Ustawy oczywiście nie było. Niby przedstawiono nam jakieś́ założenia, ale wyglądały po prostu niedorzecznie. Fülemu tak zależało na sukcesie, że sami w przedstawicielstwie dyplomatycznym UE w Kijowie musieliśmy poprawiać́ projekt ukraińskiej ustawy. W końcu 26 listopada, tuż przed szczytem, decyzją Fülego odmrożono 88 mln euro. Na zachętę̨ – opowiada dyplomata.

Janukowycz w rozmowach z Zachodem żądał jednak miliardów, a nie milionów. Mimo że podjął już̇ ostateczną decyzję, by umowy nie podpisywać́, o czym 27 listopada poinformował wąskie grono znajomych oligarchów na przyjęciu urodzinowym prezesa Dynama Kijów Ihora Surkisa.

Czeski komisarz przyjechał do Wilna z nożem na gardle. Powtarzał prezydentowi, żeby nie mylił Unii z Międzynarodowym Funduszem Walutowym.

28 listopada Füle odwołał zaplanowany briefing, a zamiast tego negocjował z kuratorem Simji (klanu oligarchicznego Janukowycza – red.) Serhijem Arbuzowem. Wicepremier wszedł na salę obrad w towarzystwie ochroniarza, który usiadł na miejscu ministra energetyki Eduarda Stawyckiego. Ten ostatni musiał przyglądać́ się̨ dyskusji z głębi sali. Arbuzow tymczasem przekonywał, że dysponuje wszelkimi pełnomocnictwami od prezydenta. Że może podpisać́ dowolny dokument przejściowy, by wszyscy wyszli z twarzą z całej awantury. Byleby w zamian dostał kosmiczną kwotę̨ 166 mld euro pomocy.

W kuluarach szczytu zapytaliśmy o to Radosława Sikorskiego. – Program Partnerstwa Wschodniego pozostaje ofertą bliższego związku z Europą. Rożne kraje w rożny sposób odpowiadają̨ na tę ofertę̨. Azerowie mają swoje podejście, Białorusini swoje. Jak się̨ właśnie dowiedzieliśmy, własne, najbardziej merkantylne podejście ma też Ukraina. Według mnie to droga na manowce – odpowiedział minister.

Tymczasem Arbuzow w rozmowach z ukraińskimi dziennikarzami do końca wyrażał stuprocentową pewność́, że jakiś́ dokument jednak zostanie podpisany. (...)

– Przyleciałem do Wilna w czwartek rano. Od razu spotkałem się̨ z Arbuzowem. To wówczas powstał pomysł, żeby stworzyć́ prezydentowi warunki do podpisania umowy. Przyjęliśmy jednostronicowy dokument mówiący o naszej gotowości do dyskusji o trudnościach, z którymi styka się̨ Ukraina. Dokument miał umożliwić́ Janukowyczowi stwierdzenie: „Złożyłem podpis, bo dostałem dodatkowe gwarancje”. Nie planowaliśmy go, ale w toku dyskusji z Arbuzowem stwierdziliśmy, że dobrze by było, gdyby ten papier powstał – wspomina Füle.

O tym kto nazwał Janukowycza "bazarowym napiorstnikiem" czytaj na następnej stronie



Dotarliśmy do dokumentu, o którym mowa. Przewidziano w nim utworzenie specjalnej grupy roboczej (GR), która miałaby pracować́ nad trzema zadaniami. Po pierwsze, stworzeniem kalendarza implementacji AA/DCFTA (umowy stowarzyszeniowej i porozumienia o pogłębionej strefie wolnego handlu). Po drugie, pomocą̨ Kijowowi w sfinalizowaniu umowy z MFW, także poprzez rozważenie dodatkowego unijnego wsparcia finansowego. I po trzecie, stworzeniem stałego mechanizmu konsultacyjnego, w ramach którego miano na bieżąco rozwiązywać́ wszelkie problemy, które Ukraina mogłaby napotkać́. Dokument napisano lakonicznym językiem, jest pełen skrótów, nie ma tytułu. Widać́, że pracowano nad nim w pospiechu. „GR nie doprowadzi do instytucjonalizacji rozmów trójstronnych Ukraina – Federacja Rosyjska – UE. Celem tego dokumentu nie jest przygotowanie jakichkolwiek zmian do AA/DCFTA, ale raczej umożliwienie jego implementacji” – czytamy w podsumowaniu trzystu czterdziestu trzech słów tworzących dokument.

– Przed obiadem, koło szesnastej, spotkaliśmy się̨ w gronie: szef Rady Europejskiej Herman Van Rompuy, prezydent Litwy Dalia Grybauskaitė, szef Komisji Europejskiej Jose Barroso i ja. Zaprezentowałem ten dokument. Całe spotkanie, które miało być́ poświęcone przygotowaniom do szczytu, poświęciliśmy na jego przedyskutowanie – opowiada Füle.
Najbardziej kuriozalny zwrot akcji był jednak dopiero przed nami. 28 listopada wieczorem do Wilna przyleciał sam Wiktor Janukowycz. Kontynuuje jeden z dyplomatów: – Podczas uroczystej kolacji, w obecności wszystkich unijnych przywódców, Janukowycz oświadczył, że – ni mniej, ni więcej – żadnych pełnomocnictw Arbuzowowi nie dawał. (...)
Na stole pozostały jedynie trzy warunki: zmiana ustawy o prokuraturze, zwolnienie Tymoszenko i reforma ordynacji wyborczej. 28 listopada i one przestały być́ aktualne – mówi anonimowy dyplomata. Bruksela miałaby wyjaśnienie: warunki dotyczyły osiągnięcia postępu na drodze do konkretnych zmian, a postęp to przecież̇ kategoria umowna.
Štefan Füle: – Komisja nigdy nie postawiła wprost wymogu wypuszczenia Julii Tymoszenko. Był punkt dotyczący osiągnięć w radzeniu sobie z wybiorczą sprawiedliwością̨ i zapobieganiu jej nowym przejawom.


– Czy to nie to samo? – pytamy.

– I tak, i nie. Wiecie z rozmów z Coxem i Kwaśniewskim, że oni byli skoncentrowani na humanitarnej stronie całej sprawy. Nie precyzowali, w jaki sposób powinna być́ ona załatwiona.

Na ten punkt strona ukraińska częściowo zresztą̨ odpowiedziała, wypuszczając współpracowników Tymoszenko. Było też pierwsze czytanie projektu reformy Prokuratury Generalnej – wskazuje Füle.

>>> Czytaj też: Skrzypczak: Krwiożerczy nacjonalizm Ukrainy. Kijów zupełnie nie liczy się z Polską

Wymienione czynniki miały posłużyć , jako usprawiedliwienie, dlaczego umowa jest podpisana, choć́ Tymoszenko dalej siedzi. Füle w Wilnie miał już̇ tylko jedną prośbę̨: „Podpisz w końcu tę umowę̨”. Janukowycza przekonywała kanclerz Angela Merkel, Herman Van Rompuy, gospodyni szczytu Dalia Grybauskaitė. Po raz pierwszy w historii tak wielu europejskim politykom naprawdę̨ zależało na zbliżeniu z Ukrainą.

Zapytaliśmy w polskim MSZ, kiedy właściwie w Warszawie stało się̨ jasne, że Janukowycz nie podpisze umowy. Rozmawialiśmy z rzecznikiem Radosława Sikorskiego Marcinem Wojciechowskim. Wojciechowski od lat siedział w sprawach wschodnich. Najpierw był moskiewskim korespondentem „Gazety Wyborczej”. Później relacjonował pomarańczową rewolucję z Kijowa dla tego samego tytułu. Jest autorem książki „Pomarańczowy Majdan”. Jego rola w kwestii Ukrainy wykraczała daleko poza rzecznikowanie Sikorskiemu.
– Nieoficjalne sygnały o wycofywaniu się̨ Janukowycza mieliśmy już̇ we wrześniu. Po wprowadzeniu bojkotu handlowego ukraińskich towarów przez Rosję.

– Dlaczego do końca szli w zaparte?

– Bardzo sprytnie rozgrywali w tej kwestii sprawę̨ Tymoszenko. Starali się pokazać́, ze to nie oni dążą̨ do storpedowania umowy, tylko Zachód ze względu na Tymoszenko. W pewnym momencie tego argumentu zabrakło, a Janukowycz znalazł się̨ w trudnej sytuacji. Spadła zasłona, za którą mogli się̨ schować́. Na finale Ukraińcy wysunęli zadania finansowe.

– Dlaczego Füle grał do końca?

– Krótko przed Wilnem odbył wizytę̨ w Kijowie. Z e-maili od niego wynikało, ze wiedział, co się̨ świeci. Ukraińcy nie powiedzieli Fülemu wprost: „Nie podpiszemy”. Ale on tak interpretował sytuację. E-mail od niego do nas kończył się̨ następująco: „Nie dostałem jasnych deklaracji w sprawie niepodpisania, ale uważam, ze proces idzie w stronę̨ niepodpisania”. Mimo to każdy liczył do ostatniej chwili, że sytuacja się̨ zmieni. My do Wilna jechaliśmy bez złudzeń́. Ale też z nadzieją, że może jakoś́ się̨ to odwróci.

– W czasie rozmów o umowie był ktoś́ w administracji Janukowycza, komu ufaliście? Czy był ktoś́, na kogo warto było stawiać́?

– Sikorski nie miał złudzeń́ co do tych ludzi. On miał bardzo dobre rozpoznanie. Nikomu nie można było ufać́. Zresztą̨ decyzję podejmowała jedna osoba – prezydent. Wszyscy na poziomie zapewnień́ i dialogu byli w porządku. Tylko że niewiele z tego wynikało. Na przykład Serhij Lowoczkin (były szef administracji Janukowycza) kreował się̨ na Europejczyka. Przedstawiał się̨ jako zwolennik modernizacji państwa. W tym czasie prowadził już̇ najpewniej swoją grę̨ przeciw Janukowyczowi. Andrij Klujew (sekretarz Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy) swoją. Inni oligarchowie swoją.

– Po co zatem w ogóle Sikorski rozmawiał z Janukowyczem? Człowiekiem o zerowej wiarygodności?

– Bo wierzył, że da się̨ go racjonalnie przekonać́, że ta umowa z UE mu się̨ opłaci. Nie łudził się̨, że Janukowycz jest oświeconym Europejczykiem. Moim zdaniem Sikorski był najmniej zdziwiony tym, co się̨ stało na szczycie w litewskiej stolicy. (...)

Wilno nie było ani pierwszym, ani ostatnim oszustwem Janukowycza. (...) Także amerykańskie depesze dyplomatyczne, ujawnione na portalu WikiLeaks, są̨ pełne opowieści o mniej lub bardziej znaczących kłamstwach.

Mówił o nich również Aleksander Kwaśniewski. Były prezydent nie nazywał tego jednak drobnym cwaniactwem. Jego zdaniem Janukowycz był genetycznym kłamcą: – On jest zamożnym człowiekiem i chciał tę swoją zamożność́ jakoś́ wytłumaczyć́. W jednej z opowieści przekonywał, że był kierowcą doświadczalnym BMW, spędził ileś́ lat w Monachium. Stwierdziłem, że skoro był w Niemczech, to na pewno świetnie zna niemiecki. Janukowycz natychmiast zmienił temat. Kolejna historia była jeszcze bardziej absurdalna. Przekonywał mnie i Coxa, że on te swoje miliardy zarobił, grając w pokera w czasach, gdy upadał ZSRR. Innym razem opowiadał, że nurkuje w wodach Morza Czarnego na Krymie. Raz mówił, że robi pieć kilometrów, innym razem, że piętnaście, jeszcze innym, że dwadzieścia kilometrów pod wodą. Mówił, że pływa za pomocą̨ specjalnej rakiety i tak szlifuje formę̨. Zapewniał, że nurkowanie odchudza. Okraszał to opowieścią̨, że we wzmacnianiu formy erotycznej ogromną rolę odgrywa sauna i jedzenie orzechów, choć́ podbojami w tej sferze się̨ nie chwalił. Lubił za to podkreślać́ własną tężyznę̨ fizyczną. Tyle że jego historie nie trzymały się̨ kupy. Aby dobrze kłamać́, trzeba mieć́ dobrą pamięć́. Janukowycz jej nie miał.

– On się̨ w ten sposób stara przypodobać́ ludziom. Opowiada jakieś́ historie z zżycia, o tym, jak był sierotą, jakie miał ciężkie dzieciństwo. Potem trudno go krytykować́. Bo on przed tobą̨ duszę otwiera, jakoś́ tak niekulturalnie potem nazywać́ go bandytą – mówi związany z ekipą eksprezydenta Wiktora Juszczenki Ołeh Rybaczuk.

I tylko prezydencki hagiograf Wołodymyr Czerednyczenko odwrotnie przedstawiał stosunek Janukowycza do kłamstwa. W jednym z dialogów Janukowycz zwraca się̨ do swojego poprzednika na stanowisku prezydenta:

– Są̨ dwie proste zasady...

– Jakie zasady? – Zapytał z zaciekawieniem Wiktor Juszczenko.

– Nie obiecywać́ niemożliwego i nie kłamać́. Ja, Wiktorze Andrijowyczu, też się̨ ich trzymam...

Ukraińscy politycy dość́ powszechnie zdawali sobie sprawę̨, że w przypadku Janukowycza jest wręcz przeciwnie. W 2007 r. podczas spotkania Julii Tymoszenko z zastępcą asystenta amerykańskiego sekretarza stanu Davidem Kramerem ówczesna liderka BJuT ostrzegła Amerykanów – co dyplomaci skrupulatnie przekazali Waszyngtonowi – że „słowa i czyny Janukowycza nie zawsze idą̨ w parze”. Wiceszef Rady Najwyższej Rusłan Koszułynski w rozmowie z nami porównał zaś́ Janukowycza do napiorstnika. Napiorstnik to drobny oszust z bazaru, który proponuje klientom grę̨ w trzy kubki. Najpierw pozwala im wygrać́ drobne kwoty, by potem z nawiązką nadrobić́ stracone pieniądze.

Drobne krętactwa negocjacyjne i tak zresztą̨ miały być́ przykrywką do znacznie większego kłamstwa. Mówi akredytowany w Kijowie dyplomata z jednego z państw środkowoeuropejskich: – Nawet gdyby Janukowycz podpisał tę umowę̨, Ukraina i tak nie wypełniałaby jej zapisów. Założenie, że lider regionów jest wielkim eurointegratorem, od początku było mitem. To byłoby wbrew całemu systemowi. Janukowycz tworzył prawo, którego nie miał zamiaru wykonywać́. Wszystko było na pięćdziesiąt procent. Demokratyzacja na Ukrainie była fasadowa. W rzeczywistości po cichu powstawała pionowa struktura władzy, wertykal na wzór Putinowskiej Rosji.

Fragment książki „Wilki żyją poza prawem. Jak Janukowycz przegrał Ukrainę” autorstwa dziennikarzy DGP Zbigniewa Parafianowicza i Michała Potockiego, która ukaże się 22 kwietnia