W 2014 r. najwięcej kobiet w Polsce otrzymywało emeryturę w wysokości 1 401,90 zł, tymczasem najwięcej mężczyzn otrzymywało świadczenie w wysokości 1 945,97 zł - problem ubóstwa emerytalnego porusza najnowsza ekspertyza Instytutu Spraw Publicznych „Sytuacja kobiet w systemie emerytalnym”, w ramach której przedstawione zostały przyczyny nierówności emerytalnych o charakterze kulturowym i instytucjonalnym.

Omówione w niej zostały również możliwe rozwiązania, które mogłyby wyrównać sytuację kobiet i mężczyzn w systemie emerytalnym. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują postulaty wprowadzenia gwarantowanej emerytury minimalnej (w mniejszym stopniu niż dotychczas zależnej od długości stażu pracy), wzmacniania redystrybucyjnej funkcji zabezpieczenia emerytalnego poprzez tworzenie systemów hybrydowych, opartych częściowo o metodę zdefiniowanej składki, a częściowo o metodę zdefiniowanego świadczenia oraz rozważenia możliwości wprowadzenia elastycznego wieku emerytalnego ze świadczeniem rosnącym w momencie jak najpóźniejszego odejścia z rynku pracy.

Rozwiązania te muszą zostać wzmocnione przez działania związane szerzej ze strukturą rynku pracy, tj. wspieranie możliwości przekwalifikowania oraz uelastycznienia czasu pracy osób starszych, czy też walka z ich dyskryminacją w środowisku zawodowym – uważa Aleksandra Niżyńska, analityczka Instytut Spraw Publicznych. - Kluczowe jednak wydają się rozwiązania nakierowane na polepszenie sytuacji kobiet na rynku pracy, takie jak rozbudowywanie systemu opieki instytucjonalnej nad dziećmi, upowszechnianie większej aktywności rodzinnej mężczyzn, wydłużenie urlopu rodzicielskiego „tylko dla ojca” czy likwidacja niektórych dyskryminujących przepisów uniemożliwiających zaliczenie wszystkich okresów opieki nad dzieckiem jako okresów składkowych – dodaje Niżyńska.

>>> Czytaj też: Waloryzacja emerytur? Przez lukę prawną emerytury trzeba będzie... ciąć

Reklama

Rosnąca rola zabezpieczenia emerytalnego w demograficznie starzejących się społeczeństwach jest niezaprzeczalna. Tymczasem malejąca stopa zastąpienia (czyli wysokości emerytury w stosunku do ostatniej pensji), niestabilność zatrudnienia i ubezpieczenia mogą przyczynić się w przyszłości do zwiększenia ryzyka ubóstwa osób starszych. Jednocześnie systemy emerytalne, które powstawały na przełomie XIX i XX w. w sposób wyraźny faworyzowały mężczyzn. Obecnie, mimo usunięcia większości barier prawnych w samych systemach emerytalnych, kobiety nadal otrzymują znacznie niższe świadczenia niż mężczyźni i narażone są na ubóstwo i wykluczenie społeczne w starszym wieku. Gorszą sytuacje kobiet w systemie emerytalnym prezentują m.in. poniższe dane:

  • Ryzyko ubóstwa i wykluczenia społecznego w państwach UE wynosi 16,9% w przypadku mężczyzn i 20,1% w przypadku kobiet w wieku 65-75 lat (Eurostat);
  • Średnia emerytura kobiet w Polsce w 2014 r. wynosiła 1653,03 zł, a średnia emerytura mężczyzn w tym samym czasie - 2 394,84 zł
  • W 2014 r. najwięcej kobiet w Polsce otrzymywało emeryturę w wysokości 1 401,90 zł, tymczasem najwięcej mężczyzn otrzymywało świadczenie w wysokości 1 945,97 zł (dominanta).
  • Podwyższenie i wyrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn zmniejszy różnice w stopie zastąpienia kobiet i mężczyzn w przyszłości, nie doprowadzi jednak do całkowitego zniwelowania różnic w tym zakresie między płciami.

Wśród przyczyn różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami w systemie emerytalnym należy wyróżnić przede wszystkim:

  • Przyczyny historyczne - kształtowanie systemów opierających się na męskim żywicielu rodziny, pracującym bez przerw w karierze na podstawie umowy o pracę;
  • Przejście do systemu opartego o metodę zdefiniowanej składki (defined contribution – DC) uzależniającego wysokość przyszłego świadczenia od kwoty wpłaconych składek;
  • Sytuacja kobiet na rynku pracy:

a) Dysproporcje w dochodach kobiet i mężczyzn wynikające z pracy kobiet na mniej prestiżowych stanowiskach (w tym mniejszy udział kobiet na stanowiskach kierowniczych), o mniejszych możliwościach awansu, w sektorach, w których pensje są niższe, z innym zakresem powierzonych im obowiązków;

b) Częstsza w przypadku kobiet praca w niepełnym wymiarze czasu pracy;

c) Utrzymująca się niższa aktywność zawodowa kobiet oraz wyższa stopa bezrobocia – w III kwartale 2015 roku wskaźnik aktywności zawodowej wynosił 48,6% dla kobiet oraz 65,0% dla mężczyzn; stopa bezrobocia odpowiednio – 7,5% wobec 6,7 %;

  • Obciążenie kobiet obowiązkami opiekuńczymi wobec dzieci i osób starszych (zmniejszające ich aktywność zawodową i pozycję na rynku pracy) – niedorozwinięty model partnerski, niedorozwinięta sieć opieki instytucjonalnej;
  • Regulacje prawne skutkujące gorszą sytuacją kobiet w systemie emerytalnym - nie wszystkie okresy opieki nad dzieckiem traktowane są jako okres ubezpieczenia, czyli okres składkowy. Częste korzystanie z przerw w zatrudnieniu w celu świadczenia opieki może przełożyć się na prawo do emerytury lub jej wysokość;
  • Niska w wielu przypadkach podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób sprawujących opiekę nad członkiem rodziny – niskie składki emerytalno-rentowe odprowadzane przez budżet państwa za osoby rezygnujące z pracy w celu świadczenia opieki nad członkiem rodziny, które nie są związane z zarobkami tej osoby, powoduje, że przedmiotowa kompensacja nie ma istotnego wpływu na wysokość przyszłego świadczenia emerytalnego;
  • Mentalne (kulturowe) bariery na rynku pracy wynikające z tradycyjnego podejścia do ról płciowych i rodzinnych często wynikające z procesu socjalizacji.

Propozycje rozwiązań:

  • Wprowadzenie gwarantowanej emerytury minimalnej, w mniejszym stopniu niż dotychczas zależnej od długości stażu pracy (pomoc najbiedniejszym emerytom, a więc głównie kobietom);
  • Wzmacnianie redystrybucyjnej funkcji zabezpieczenia emerytalnego, tworzenie systemów hybrydowych, opartych częściowo o metodę zdefiniowanej składki, a częściowo o metodę zdefiniowanego świadczenia (np. do określonej granicy);
  • Zachęcanie do przystępowania do tzw. trzeciego filaru zabezpieczenia emerytalnego, np. na zasadzie „auto-enrolment”, automatycznego obejmowania pracowniczymi programami emerytalnymi osób w momencie podjęcia przez nie pracy – z możliwością rezygnacji;
  • Rozważenie możliwości wprowadzenia elastycznego wieku emerytalnego ze świadczeniem rosnącym w momencie jak najpóźniejszego odejścia z rynku pracy;
  • Wspieranie możliwości przekwalifikowania oraz uelastycznienia czasu pracy osób starszych;
  • Walka z dyskryminacją osób starszych na rynku pracy (programy antydyskryminacyjne, zachęty dla pracodawców);
  • Stopniowe wprowadzanie tzw. kwot w biznesie, czyli ustalonej na minimalnym poziomie reprezentacji kobiet i mężczyzn np. w zarządach spółek;
  • Upowszechnianie większej aktywności rodzinnej mężczyzn, wydłużenie urlopu rodzicielskiego „tylko dla ojca” np. do 1/3 długości całego urlopu;
  • Rozbudowywanie systemu opieki instytucjonalnej nad dziećmi;
  • Likwidacja niektórych dyskryminujących przepisów uniemożliwiających zaliczenie wszystkich okresów opieki nad dzieckiem jako okresów składkowych;
  • Zinstytucjonalizowanie rynku opieki nad osobami dorosłymi i niepełnosprawnymi, „uzawodowienie” opiekunów, podniesienie wysokości ich świadczeń, wprowadzenie wyższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe i wprowadzenie możliwości tzw. „urlopu wytchnieniowego”.