Inflacja CPI oraz inflacja bazowa w Polsce od dłuższego czasu pozostają niskie pomimo poszerzania się dodatniej luki popytowej, systematycznego spadku bezrobocia do historycznie niskiego poziomu oraz relatywnie wysokiego tempa wzrostu płac. W optyce konwencjonalnych modeli utrzymywanie się niskiego tempa wzrostu cen konsumenta w Polsce wynika ze spadku wrażliwości inflacji na zmiany krajowej aktywności gospodarczej (Szafranek, 2017) oraz silnego oddziaływania czynników globalnych (Szafranek i Hałka, 2017).

Oprócz czynników cyklicznych na kształtowanie się dynamiki cen towarów i usług konsumpcyjnych wpływają również długookresowo czynniki o charakterze strukturalnym. Jednym z najważniejszym z nich jest globalizacja integrująca gospodarki w ramach globalnych łańcuchów dostaw (Auer i in., 2017). Ponadto stopniowej ewolucji ulega również rynek pracy (BIS, 2017) i struktura demograficzna w większości państw rozwiniętych (Juselius, 2018), a nowoczesne technologie cyfrowe stają się coraz silniej zakorzenione w codziennym życiu (Charbonneau i in., 2017).
Teoretyczne zależności pomiędzy digitalizacją i inflacją

W krótkim i średnim okresie digitalizacja (rozumiana jako wykorzystywanie nowoczesnych technologii cyfrowych przez przedsiębiorstwa i konsumentów) powinna prowadzić do niższej inflacji. W ujęciu teoretycznym można wyodrębnić trzy kanały wpływu rozprzestrzeniania się nowych technologii na tempo zmian cen konsumenta: poprzez spadek cen dóbr i usług ICT, zmianę procesu produkcji oraz wzrost świadomości konsumentów i ekspansję rynku e-commerce.

Kanał spadku cen dóbr i usług ICT

Reklama

Pierwszy z wyodrębnionych kanałów wiąże się z tym, że postęp technologii cyfrowych prowadzi do spadku kosztów produkcji i dystrybucji dóbr i usług ICT, co w bezpośredni sposób przekłada się na spadek ich cen i w efekcie na niższą inflację CPI. Utrzymująca się w Polsce spadkowa tendencja cen dóbr i usług sektora ICT ma niewielki wpływ na inflację CPI ze względu na ich niski udział w koszyku konsumenckim. Średni wkład dynamiki cen towarów i usług ICT do dynamiki inflacji w latach 2003-2017 wyniósł -0,10 pkt. proc. Wyniki dostępnych analiz dla innych krajów wskazują na podobną siłę oddziaływania tego kanału (Riksbank, 2015; Charbonneau i in., 2017).

Kanał zmiany procesu produkcji

Po drugie, digitalizacja prowadzi do wzrostu wydajności i zmian w popycie na pracę. Cyfrowe innowacje technologiczne mogą mieć substytucyjny bądź komplementarny charakter względem zasobów pracy. Wdrożenie pierwszego typu innowacji prowadzi do automatyzacji produkcji, co powoduje wzrost produktywności, spadek siły negocjacyjnej pracowników, niższe tempo wzrostu płac nominalnych i w efekcie spadek kosztów wytwarzania.

Rozwój technologii cyfrowych może również obniżać popyt na dobra inwestycyjne poprzez substytucję inwestycji w infrastrukturę technologiczną wydatkami na usługi technologiczne (Summers, 2014; Dong, Fudurich i Suchanek, 2017; OECD, 2017) i w efekcie obniżać naturalną stopę procentową (Charbonneau i in. 2017). Długookresowymi efektami automatyzacji mogą okazać się wzrost bezrobocia strukturalnego (technologicznego) następujący w wyniku spadku dopasowania na rynku pracy (zwłaszcza w tych sektorach gospodarki, w których produkcja dóbr i usług oparta jest na rutynowych czynnościach, Frey i Osborne, 2017) i niższy zagregowany popyt wskutek pogarszającej się redystrybucji bogactwa (Autor i in., 2017). Z kolei innowacje komplementarne wobec zasobów siły roboczej w bezpośredni sposób zwiększają jej produktywność, co przekłada się na spadek kosztów operacyjnych. W efekcie zarówno digitalizacja o charakterze substytucyjnym, jak i komplementarnym względem zasobów siły roboczej może oddziaływać w kierunku niższego poziomu cen lub niższego tempa zmian cen w gospodarce (Macklem, 2014).

Kanał zmiany struktury rynku

Po trzecie, rozprzestrzenianie się nowoczesnych technologii i ich natychmiastowa integracja w rozwiązaniach B2C (ang. business-to-consumer) prowadzi do zmiany struktury rynku. Rozwój internetu umożliwia znaczny spadek kosztu poszukiwań produktów przez konsumentów co prowadzi do spadku marż sprzedawców (Salop, 1989). Dzięki rozwojowi technologii cyfrowych niższy jest również koszt zmiany cenników, a szybkie porównywanie cen i jakości oferowanych dóbr i usług stało się możliwe. Sprzyja to wzrostowi przejrzystości rynku, skraca łańcuch dostaw (De Prince i Ford, 1999), a potrzeby konsumentów szybciej i taniej są zaspokajane przez ofertę przedsiębiorców. W efekcie zarówno tradycyjni, jak i internetowi sprzedawcy są zmuszeni do utrzymywania niskich cen w warunkach zbliżonych do doskonałej konkurencji (Wadhwani, 2000). Adaptacja nowoczesnych technologii ułatwia również konkurowanie na rynku globalnym dzięki niskim barierom wejścia na lokalne rynki (OECD, 2017), co znacznie utrudnia utrzymanie geograficznych monopoli (Trainer, 2016) i obniża premię monopolistyczną, a w skrajnych przypadkach może prowadzić do agresywnej konkurencji celem przejęcia udziałów w lokalnych rynkach (ang. race to the bottom of prices). Z drugiej strony rozwój nowoczesnych technologii może sprzyjać wzrostowi koncentracji rynku i pojawianiu się tzw. superfirm (ang. superstar firm), które po osiągnięciu optymalnego poziomu marż – oszczędności z tytułu automatyzacji produkcji przenoszą na konsumentów (Korinek i Ng, 2017). W dodatku, w myśl teorii o rynku kontestowalnym (ang. contestable market theory), przedsiębiorstwa te zazwyczaj nie mogą wykorzystać swojej dominującej pozycji na rynku celem zwiększenia marż, gdyż niewielkie bariery wejścia umożliwiają szybkie i łatwe kopiowanie modeli biznesowych przez nowe podmioty. W efekcie, obecność tych firm na rynku może prowadzić do wzrostu konkurencji, spadku rentowności i niższego tempa wzrostu cen przy jednoczesnym wzroście koncentracji rynku (jest to tzw. efekt Amazona).

Teoretyczne rozważania uwidaczniają zatem, że digitalizacja może istotnie wpływać na tempo zmian cen towarów i usług konsumpcyjnych. W krótkim terminie cyfrowe innowacje mogą również prowadzić do błędnego pomiaru cen w gospodarce (ze względu na sam pomiar cen, ich inną sztywność i zmienność, odsetek uwzględnianych cen internetowych w indeksach CPI, pomijanie efektów związanych z dyskryminacją cenową i personalizacją ofert, błędnych poprawek cen z modeli szacowanych na danych historycznych – por. Coffinet i Perillaud, 2017; Ahmad i Schreyer, 2016; Hannak i in., 2014).

Empiryczne prawidłowości

Istnieje stosunkowo niewiele badań empirycznych dotyczących wpływu digitalizacji na inflację. W jednym z pierwszych opracowań w tej dziedzinie Yi i Choi (2005) wskazują na podstawie analizy panelowej na próbie 207 gospodarek, że wzrost odsetka osób korzystających z internetu o 1 pkt proc. prowadzi do spadku inflacji o ok. 0,04-0,1 pkt. proc. Badając wpływ rozwoju handlu internetowego na poziom konkurencji, Lorenzani i Varga (2014) szacują, że wzrost e-commerce mógł obniżać inflację w krajach EU27 o 0,1 pkt. proc. każdego roku w latach 2011-2015. Wykorzystując model panelowy dla krajów UE, Rubene i Mohr (2017) wskazują, że wzrost odsetka osób szukających w internecie informacji na temat dóbr i usług o jeden punkt procentowy prowadzi do obniżenia się rocznej inflacji cen towarów przeciętnie o 0,025 pkt. proc. Jednocześnie dotychczasowe zmiany odsetka osób wyszukujących informacji o dobrach i usługach w internecie doprowadziły do spadku inflacji cen towarów przeciętnie o 0,1 pkt. proc. pomiędzy krajami w latach 2003-2015. Z kolei DNB (2017), analizując postrzegane przez gospodarstwa domowe różnice w cenach dóbr i usług sprzedawanych tradycyjnie i elektronicznie, argumentuje, że inflacja w Holandii jest przeciętnie niższa o 0,1 pkt. proc. ze względu na rozwój e-commerce.

Badania przeprowadzone dla cen internetowych wskazują na ogół, że pomimo większej konkurencji, niższych kosztów poszukiwań i niższych kosztów menu oraz większej dostępności międzynarodowej, ceny internetowe obecnie wykazują zbliżone właściwości do cen notowanych w tradycyjnych kanałach sprzedaży (Gorodnichenko, Shereminrov i Talareva, 2014; Gorodnichenko i Talareva, 2017; Cavallo, 2017). Z drugiej strony inflacja dóbr sprzedawanych w internecie wg Goolsbee i Klenow (2018) w USA była niższa o 1,3 pkt. proc. niż CPI dla tych samych kategorii w latach 2014-2017, a znaczne zróżnicowanie dóbr sprzedawanych on-line może powodować przeszacowanie inflacji nawet o 2,5 pkt. proc.

Model i dane

Siłę oddziaływania digitalizacji na inflację wyodrębniam przy pomocy stylizowanej hybrydowej nowokeynesowskiej krzywej Phillipsa. Jej standardową wersję (Gali i Gertler, 1999) rozszerzam o wpływ otoczenia zewnętrznego (w istotny sposób kształtującego inflację w małych, otwartych gospodarkach) oraz zmienną kontrolującą wzrost świadomości konsumentów (zmiana odsetka osób wyszukujących informacji o dobrach i usługach) lub ekspansję rynku e-commerce (zmiana odsetka osób dokonujących zakupów on-line). Za zmienną objaśnianą przyjmuję inflację CPI, inflację bazową, wybrane subagregaty inflacji oraz zdezagregowane na 3-cyfrowym i 4-cyfrowym poziomie COICOP średnioroczne wskaźniki zmian cen.

Dane o zachowaniu konsumentów w sieci są publikowane raz w roku przez Eurostat na podstawie wyników ankiet prowadzonych przez krajowe urzędy statystyczne. Z tego względu model szacuję na danych rocznych, a próba obejmuje lata 2002-2017 (ze względu na bardzo krótką próbę obserwacje z lat 2002-2003 zostały doszacowane na podstawie prostych modeli dyfuzji innowacji). Niewielka liczba obserwacji wymaga szacowania parametrów modelu przy wykorzystaniu metod bayesowskich.

Wyniki

Otrzymane szacunki wskazują, że wraz ze wzrostem świadomości konsumentów inflacja CPI obniża się w sposób statystycznie istotny, przy czym wzrost odsetka osób wyszukujących informacji o dobrach i usługach w internecie o 1 pkt proc. prowadzi do spadku inflacji w ujęciu medianowym o 0,071 pkt. proc. Reakcja inflacji bazowej na wspomniany impuls jest nieco słabsza i wynosi -0,054 pkt. proc. Wskazania modelu medianowego sygnalizują, że w latach 2003-2017 korzystanie z porównywania produktów i cen przez konsumentów prowadziło do obniżenia się inflacji CPI oraz inflacji bazowej rokrocznie przeciętnie o 0,16 pkt. proc. i 0,14 pkt. proc., choć w ujęciu zdezagregowanym efekty te są silniejsze dla wybranych wskaźników cen.

Wzrost świadomości konsumentów prowadzi do spadku inflacji cen żywności i napojów bezalkoholowych, towarów i usług, podczas gdy inflacja cen energii nie ulega zmianie. Na poziomie dwucyfrowego COICOPu tempo zmian cen w grupach żywność i napoje bezalkoholowe, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, zdrowie, rekreacja i kultura oraz restauracje i hotele obniża się w sposób istotny statystycznie wraz ze wzrostem świadomości konsumentów, a najsilniejszy efekt występuje dla cen dóbr i usług w zakresie rekreacji i kultury. Również w odniesieniu do inflacji dóbr handlowalnych i wrażliwych na popyt wyższa świadomość konsumentów przekłada się na niższe tempo wzrostu cen.

Rozwój e-commerce mierzony zmianą odsetka osób dokonujących transakcji zakupu w internecie również obniża inflację CPI w sposób statystycznie istotny, przy czym wzrost odsetka osób dokonujących zakupów on-line o 1 pkt proc. prowadzi do spadku inflacji w ujęciu medianowym o 0,140 pkt. proc. Reakcja inflacji bazowej na wspomniany impuls jest znowu nieco słabsza i wynosi -0,090 pkt. proc. Na podstawie oszacowań modelu medianowego należy wskazać, że w latach 2003-2017 dokonywanie zakupów w internecie przez konsumentów prowadziło do obniżenia się inflacji CPI oraz inflacji bazowej rokrocznie przeciętnie o ok. 0,46 pkt. proc. i 0,30 pkt. proc.

Należy podkreślić, że oceny szacowanych parametrów uzyskuję na podstawie bardzo krótkiej próby. Z tego względu należy zastrzec, że mogą być one obarczone dużą niepewnością. Jednocześnie w toku analiz prowadzonych na dostępnej próbie wydaje się bardzo trudne wyizolowanie cenowych efektów związanych ze wzrostem znaczenia e-commerce od tych związanych z postępującą globalizacją czy zmianami konkurencyjności rynku niezwiązanymi z rozwojem cyfrowych technologii. Należy zatem przyjąć, że otrzymane szacunki efektów dezinflacyjnych stanowią górną granicę oszacowań wpływu digitalizacji na inflację. Jednocześnie warto wspomnieć, że do pewnego stopnia oddziaływanie wyróżnionych kanałów może się przenikać. Stąd nie należy sumować uzyskanych szacunków.

Silniejszy efekt dezinflacyjny związany ze wzrostem znaczenia rynku e-commerce w porównaniu do oddziaływania samego wzrostu świadomości konsumentów jest zgodny z intuicją. Katalizatorem rozwoju rynku handlu elektronicznego jest bowiem cyfrowy postęp technologiczny, a ekspansja handlu elektronicznego prowadzi do wzrostu przejrzystości rynku oraz zmiany jego struktury. Można zatem założyć, że efekt uwzględniający dezinflacyjne oddziaływanie wszystkich tych czynników powinien być najsilniejszy, co potwierdzamy empirycznie.

Analizując wpływ digitalizacji na inflację w przekroju przez wszystkie wskaźniki cen w 265 spośród 354 (75 proc.) oszacowanych modeli na danych zagregowanych i zdezagregowanych, uzyskiwana jest ujemna ocena parametru przy zmiennej mierzącej wzrost znaczenia e-commerce lub świadomości konsumentów (przy czym w 85 przypadkach efekt ten jest statystycznie istotny). Wpływ rozwoju e-commerce i wzrostu świadomości konsumentów na tempo zmian cen okazuje się najczęściej statystycznie istotny w przypadku tych dóbr i usług, które są zazwyczaj wymieniane w badaniach ankietowych dotyczących zakupów internetowych. Jest to zatem m.in. żywność, napoje alkoholowe, odzież, meble, artykuły dekoracyjne, sprzęt oświetleniowy, wyroby medyczno-farmaceutyczne, usługi transportowe, usługi związane z rekreacją i kulturą, czasopisma, gazety, książki oraz artykuły piśmienne, kreślarskie, malarskie, turystyka zorganizowana, gastronomia, zakwaterowanie, czy towary związane z higieną osobistą.

Wnioski

Rozwój nowoczesnych technologii cyfrowych określany mianem digitalizacji oddziałuje w kierunku niższego tempa wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych. W ujęciu teoretycznym niższa inflacja może wynikać z długotrwałego spadku cen dóbr i usług sektora ICT, postępującej automatyzacji produkcji, wzrostu świadomości konsumentów i rozwoju rynku e-commerce. Wyniki dostępnych badań empirycznych potwierdzają na ogół teoretyczne zależności, uwypuklając jednocześnie różne źródła dezinflacyjnych impulsów (m.in. wysoką konkurencję i agresywną politykę cenową, przewagi technologiczne prowadzące do optymalizacji kosztów, spadek siły negocjacyjnej pracowników przez automatyzację i komputeryzację czy wzrost produktywności).

Wyniki przeprowadzonych analiz dla inflacji w Polsce wskazują na powszechność cenowych efektów digitalizacji (przejawiającej się wzrostem świadomości konsumentów i rozwojem rynku e-commerce) pośród komponentów koszyka CPI. W ujęciu historycznym do obniżenia tempa wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych najsilniej przyczynia się wzrost popularności dokonywania zakupów on-line oraz powszechność wyszukiwarek i porównywarek produktów i ich cen. Z kolei długookresowy spadek cen dóbr i usług ICT ma niewielki wpływ na kształtowanie się inflacji CPI.

Należy zatem stwierdzić, że rozwój technologii cyfrowych jest jednym z czynników strukturalnych wywierających długookresową presję na spadek inflacji. Może być to również jedna z determinant utrzymywania się inflacji na niskim poziomie pomimo wysokiej aktywności gospodarczej i zaniku historycznej zależności pomiędzy tempem zmian cen w gospodarce i krajowymi czynnikami cyklicznymi.

Artykuł przedstawia poglądy osobiste autora.

Autor: Karol Szafranek, ekonomista w Departamencie Analiz Ekonomicznych NB