Pomimo utrzymywania się rekordowo wysokich cen ropy naftowej, Rosja odnotowywała pogłębiający się trend spadku aktywności gospodarczej już od 2012 roku. Uległ on pogłębieniu w wyniku wprowadzonych w 2014 roku sankcji antyrosyjskich oraz przede wszystkim w wyniku gwałtownego spadku cen ropy naftowej, zapoczątkowanego w IV kwartale 2014 roku.
W wyniku tych uwarunkowań rosyjski PKB odnotował w roku 2015 spadek o 3,7 proc.. Znaczący spadek dotknął również pozostałe wiodące wskaźniki makroekonomiczne, takie jak: inwestycje, produkcję przemysłową, dochody i płace realne, obroty handlu zagranicznego, zarówno po stronie eksportu jak i importu.
Na tym tle teza o przezwyciężaniu kryzysu przez Rosję wydaje się nader optymistyczna.
Interesująca wydaje się analiza przyczyn polepszenia się bilansu płatniczego Rosji w roku 2015 w porównaniu z rokiem 2014. Nastąpiło istotne zwiększenie się dodatniego salda na rachunku obrotów bieżących, czy też zmniejszenie – bardziej niż można było się spodziewać – odpływu kapitału, i to w warunkach kontynuacji spłaty zadłużenia zagranicznego.
>>> Czytaj też: Saudyjski sen o potędze finansowej. Warta miliardy dzielnica króla Abdullaha to wielki niewypał
Saldo handlu zagranicznego
Decydujący wpływ na stan rosyjskiego bilansu płatniczego ma wysokie dodatnie saldo obrotów towarowych handlu zagranicznego. W ostatnich kilkunastu latach dynamicznie rosnące obroty handlu zagranicznego były najbardziej rozpoznawalną cechą rosyjskiej gospodarki. Po stronie eksportu podstawowy czynnik sprawczy tego procesu to szybko rosnące ceny paliw i surowców, w tym przede wszystkim ropy naftowej i gazu. Po stronie importu inwestycje oraz szybko rosnące dochody i płace realne ludności, kreujące popyt inwestycyjny oraz konsumpcyjny, zaspakajany w podstawowej części przez dostawy z importu.
Przełomowym okresem w tym procesie był rok 2005, kiedy to po raz pierwszy w historii wartość eksportu przekroczyła 200 mld dolarów (240 mld dolarów) a importu (123,8 mld dolarów). Dodatnie saldo sięgnęło – to też rekordowy wynik – 116,2 mld dolarów.
Kolejną granicą było przekroczenie 500 mld dolarów przez eksport oraz 300 mld dolarów przez import w 2011 roku. Wtedy też najwyższy w historii poziom osiągnęło dodatnie saldo obrotów towarowych handlu zagranicznego zbliżając się do poziomu 200 mld dolarów. W następnych latach, pomimo spadku, saldo to utrzymywało się ciągle na wysokim poziomie 180-190 mld dolarów. Istotne korekty wniósł tu dopiero rok 2015.
Dodatnie saldo obrotów towarowych handlu zagranicznego obniżyło się z poziomu 189,7 mld dolarów w 2014 roku do 148,5 mld dolarów w roku 2015. Bilans ten ukształtował się w warunkach znaczącego spadku zarówno eksportu jak i importu. Ten pierwszy obniżył się do 341,5 mld dolarów, tj. o 31,4 proc. (156,3 mld dolarów) w porównaniu z 2014 rokiem, kiedy to eksport wyniósł 497,7 mld dolarów.
Załamanie się rosyjskiego eksportu to efekt przede wszystkim istotnego pogorszenia się koniunktury na światowym rynku paliw i surowców, czego widomym efektem był spadek cen. Ceny towarów w rosyjskim eksporcie spadły o 35,2 proc., przy tym ton nadawały tu surowce energetyczne, w tym ropa naftowa gdzie spadek wyniósł 47,5 proc., produkty naftowe ze spadkiem 44,0 proc. i gaz ziemny – 30,2 proc..
Na pogarszającą się koniunkturę na rynku surowców Rosja reagowała przy tym jak typowy kraj z monokulturową strukturą eksportu. Spadek cen był częściowo rekompensowany przez wzrost fizycznych rozmiarów eksportu o 5,4 proc.. W największej skali wystąpił on w odniesieniu do surowców energetycznych, w tym ropy naftowej (wzrost wolumenu eksportu o 8,9 proc.), gazu ziemnego wzrost o 6,4 proc.. Eksport pozostałych towarów w wyrażeniu fizycznym zwiększył się o 3,3 proc..
Spadek rosyjskiego importu o 37,4 proc., tj. o 115 mld dolarów z poziomu 308 mld dolarów w 2014 roku do 193 mld dolarów w roku 2015, to skumulowany efekt pogarszającej się sytuacji gospodarczej Rosji, skutkującej spadkiem popytu zarówno na importowane dobra inwestycyjne jak i konsumpcyjne oraz przekraczającej 30 proc. dewaluacji rubla w stosunku do dolara. Pewien efekt, aczkolwiek znacznie skromniejszy niż wymienione czynniki wniosły tu również rosyjskie kontrsankcje, obejmujące zakaz importu artykułów żywnościowych z niektórych krajów. Spadek importu to przede wszystkim, w odróżnieniu od eksportu, spadek jego rozmiarów fizycznych o 22,3 proc., przy spadku cen o 18,9 proc.
>>> zobacz także: Ekonomista: Bezrobocie najniższe od 1989 roku. Jest potencjał do dalszych spadków
Bilans obrotów bieżących
Podstawowe źródło zasilania rachunku obrotów bieżących to wysokie dodatnie saldo obrotów handlu zagranicznego. Odpływ środków z tego rachunku wynika natomiast z ujemnego salda dochodów inwestycyjnych, usług oraz transferów związanych z opłatą pracy.
W pozycji dochody inwestycyjne wyrażane są dochody otrzymywane przez Rosjan od aktywów posiadanych przez nich za granicą lub wypłacane od aktywów posiadanych przez cudzoziemców w Rosji. Są to procenty, dywidendy i inne formy dochodów.
Decydujące znaczenie mają tu dywidendy od zainwestowanego kapitału. Ujemne saldo dochodów inwestycyjnych w ostatnich latach wzrastało z 51,0 mld dolarów w 2011 roku do 66,5 mld dolarów w 2013 roku. Zapaść gospodarcza, w tym w szczególności w roku 2015 i związane z tym wycofywanie się zagranicznych inwestorów z Rosji oraz zmniejszone wypłaty dywidendy zredukowały ujemne saldo w tej pozycji do 31,6 mld dolarów. Po stronie wypłat transfery zmniejszyły się przy tym z poziomu 90-105 mld dolarów w latach 2011-2014 do nieco ponad 65 mld dolarów w roku 2015. Po stronie wpływów zaś w tym samym okresie spadły one z 38-43 mld dolarów do niecałych 34 mld dolarów.
Obok ujemnego salda dochodów inwestycyjnych równie znaczącym obciążeniem rachunku obrotów bieżących jest ujemne saldo usług. Przy dodatnim bilansie usług transportowych rzędu 2-3 mld dolarów w latach 2011-2013 i 5 mld w latach 2014-2015, decydujący wpływ na wysokość ujemnego salda usług ma pozycja „wyjazdy”, którą w praktyce w całości można sprowadzić do wydatków i dochodów z turystyki. Szybko rosnące ujemne saldo w tej pozycji zwiększyło się z 21,3 mld dolarów w roku 2011 do 32 mld dol. w 2012 roku i 41,5 mld dolarów w 2013 r. Zmniejszając się do 38,6 mld dolarów w 2014 roku i 26,5 mld w roku 2015, kreuje mimo to ponad 72 proc. ujemnego salda usług.
Wydatki Rosjan związane z turystyką zagraniczną w ostatnich latach wzrastały bardzo dynamiczne. W latach 2011-2013 zwiększyły się one o prawie 63 proc., tj. z poziomu 32,9 mld dolarów w roku 2011 do 42,8 mld w 2012 roku (wzrost o ponad 30 proc.) i 53,5 mld dolarów w 2013 roku (wzrost o ponad 25 proc.).
Pogarszająca się sytuacja gospodarcza, skutkująca spadkiem płac i dochodów realnych oraz postępująca deprecjacja rubla zaczęły ograniczać zagraniczne wyjazdy turystyczne Rosjan i wydatki z tym związane. W 2014 roku spadły one do 50,4 mld dolarów. Dalsze pogłębienie się negatywnych zjawisk gospodarczych, spadek dochodów o 4,0 proc., płac o 9,5 proc., a przede wszystkim dalsze osłabienie rubla, którego średni poziom 37,97 rubla/dolar w roku 2014 wzrósł do 60,66 rubla/dolar w 2015 roku, wzmocnione obawami związanymi z katastrofą rosyjskiego samolotu na Synaju oraz pogorszeniem się stosunków Rosji z Turcją, przełożyły się na gwałtowne ograniczenie wyjazdów turystycznych. Nastąpił dalszy ponad 35 proc. spadek wydatków z tym związanych do poziomu 34,9 mld dolarów.
W pozycji „opłata pracy” ujęte są dochody związane z pracą rosyjskich obywateli za granicą i wydatki związane z pracą cudzoziemców w Rosji, w tym przede wszystkim z transferami płac zatrudnianych w Rosji imigrantów z krajów WNP z Azji Środkowej, Ukrainy, Mołdowy i in. Po okresie wzrostu ujemnego salda z tym związanego z 9,5 mld dolarów w roku 2011 do 11,8 mld i 13,2 mld w dwu następnych latach, pogarszająca się sytuacja gospodarcza Rosji, w tym przede wszystkim deprecjacja rubla, zmniejszyły atrakcyjność rosyjskiego rynku pracy. Skutkowało to spadkiem ujemnego salda do 10,1 mld dolarów w roku 2014 i 5,1 mld w 2015 roku. Ten ostatni wynik to efekt spadku – jak się szacuje – napływu gastarbeiterów do Rosji o 50-70 proc. i związanych z tym wydatków do poziomu 8,6 mld dolarów w 2015 roku w porównaniu z 14,2 mld w roku 2014 i 17,4 mld w 2013 roku.
Jest lepiej, bo wszystko spada
Rosyjski bilans obrotów bieżących w 2015 roku odnotował dodatnie saldo na poziomie 69,6 mld dolarów w porównaniu z 58,4 mld dolarów w 2014 roku. Poprawa o 11,2 mld dolarów, tj. o prawie 20 proc. wystąpiła mimo istotnego zmniejszenia się dodatniego salda obrotów towarowych handlu zagranicznego. Zmniejszyło się ono o 41,2 mld dolarów, z poziomu 189,7 mld w 2014 roku do 148,5 mld dolarów w roku 2015.
Jednocześnie jednak wystąpił efekt rekompensujący o wartości ponad 50 mld dolarów, w postaci znaczącego spadku ujemnego salda innych komponentów rachunku obrotów bieżących. Ujemne saldo usług zmniejszyło się w porównaniu z 2014 rokiem o 18,7 mld dolarów, w tym w usługach turystycznych o 12,1 mld, w dochodach inwestycyjnych (mniejsze wypłaty dywidendy i inne opłaty z tytułu kapitału zainwestowanego w Rosji przez cudzoziemców) o 26,3 mld dolarów i w opłatach pracy o 5,1 mld dolarów.
Wywóz kapitału z Rosji w 2015 roku wyniósł 58,1 mld dolarów w porównaniu z 152,9 mld w roku 2014. W odróżnieniu od sytuacji w poprzednich latach podstawowym elementem w strukturze wywozu kapitału była spłata zadłużenia zagranicznego. Najbardziej znaczącą pozycją było tu zmniejszenie zagranicznych pasywów banków w rozmiarze 59,8 mld dolarów. Odbywało się to kosztem zmniejszenia zagranicznych aktywów banków rosyjskich (spadek o 25,8 mld dol.) oraz w ciężar środków akumulowanych na rachunku bieżącym.
Znaczące dodatnie saldo na rachunku obrotów bieżących umożliwiło jednocześnie pozostałym sektorom, mimo odcięcia od zasilania z międzynarodowego rynku finansowego, nie tylko zmniejszyć, chociaż nieznacznie (o 7,2 mld dolarów), swoje zobowiązania wobec zagranicy, ale jednocześnie zwiększyć, chociaż w znacznie skromniejszej skali niż w latach poprzednich, swoje zagraniczne aktywa (o 22,4 mld dolarów), głównie w formie inwestycji bezpośrednich.
Proste rezerwy się wyczerpały
Wstępne szacunki Banku Rosji wskazują, że w I kwartale 2016 roku pogłębia się trend spadku dodatniego salda rachunku obrotów bieżących. Jego poziom wyniósł 11,7 mld dolarów w porównaniu z 30 mld dol. w analogicznym okresie roku poprzedniego. Jego spadek wynika przede wszystkim z dalszego istotnego pogorszenia się dodatniego salda obrotów towarowych handlu zagranicznego. Zmniejszyło się ono z 45,5 mld dolarów w I kwartale roku 2015 do 21,6 mld w tym samym okresie roku bieżącego. Proces ten zachodzi w warunkach znaczącego spadku eksportu o 35 proc., przy wyhamowaniu spadku importu do 15 proc..
Zmniejszyła się równocześnie znacząco skala oddziaływania elementów rekompensujących w postaci dalszego ograniczenia ujemnego salda usług (o 4,7 mld w roku 2016, o 8,3 mld w 2015 roku) i dochodów inwestycyjnych (3,4 mld w porównaniu z 4,8 mld dol.).
W I kwartale 2016 roku prawie 5-krotnie zmniejszyła się skala wywozu kapitału za granicę. W porównaniu z analogicznym okresem roku 2015 zmniejszył się on z 32,9 mld dolarów do 7 mld dol. Wywóz w dalszym ciągu związany jest przede wszystkim ze spłatą zobowiązań zagranicznych. Dotyczy to w szczególności banków, których zmniejszenie pasywów zagranicznych o 8,0 mld dolarów, wiązało się ze spadkiem ich zagranicznych aktywów o 7,8 mld dol.
Utrzymywanie się niekorzystnych dla Rosji uwarunkowań geopolitycznych i koniunkturalno-cenowych na światowym rynku paliw i surowców skutkować będzie kontynuacją pogłębiającego się trendu pogarszania się wszystkich podstawowych parametrów bilansu płatniczego, w tym przede wszystkim rachunku obrotów bieżących. W warunkach odcięcia od międzynarodowego rynku finansowo-kredytowego i konieczności spłaty zadłużenia zagranicznego, przekładać się to będzie na konieczność dalszego wyzbywania się aktywów zagranicznych. Lata zewnętrznej ekspansji inwestycyjnej rosyjskich podmiotów z sektora bankowego i niefinansowego mogą szybko przejść do historii.
Autor: Jerzy Rutkowski
