W ostatnim dziesięcioleciu wzrastała rola usług w światowym handlu. Tym bardziej spektakularny wydaje się wzrost udziału Polski w światowym eksporcie usług, co częściowo można wyjaśniać poprawą konkurencyjności pozacenowej polskiej gospodarki.
ikona lupy />
Indeks RCA w Polsce w 2018 r. (graf. Obserwator Finansowy) / Inne

O ile skutkiem dotychczasowego modelu rozwoju polskiej gospodarki jest stosunkowo wysoka specjalizacja w eksporcie usług pracochłonnych (np. budowlanych, uszlachetniania), to znaczenie usług wymagających zaangażowania kapitału ludzkiego (np. usług informatycznych, tzw. usług świadczonych przez profesjonalistów) zwiększało się w ostatnich latach.

Rola usług w handlu zagranicznym systematycznie zwiększa się. Dzięki postępującym zmianom technologicznym, takim jak cyfryzacja i automatyzacja, usługi stają się dobrami w coraz większym stopniu podlegającymi wymianie handlowej. W latach 2010-2018 udział eksportu usług w łącznym eksporcie towarów i usług zwiększył się z 18,4 proc. do 21,3 proc. w Polsce, z 26,1 proc. do 28,2 proc. w strefie euro (19), z 41,3 proc. do 46,7 proc. w Wielkiej Brytanii oraz z 30,4 proc. do 33,1 proc. w Stanach Zjednoczonych. Stopniowy wzrost znaczenia usług w eksporcie skłania do analizy specjalizacji eksportu obejmującego, oprócz towarów, również usługi.

Analiza taka jest tym bardziej uzasadniona dla Polski, gdzie zwiększenie znaczenia usług w eksporcie jest większe niż na świecie, o czym świadczy wzrost udziału Polski w globalnym eksporcie usług z 0,9 proc. w 2010 r. do 1,2 proc. w 2018 r. Co więcej, rosnąca rola usług w polskim eksporcie stabilizowała saldo handlowe, czy szerzej saldo rachunku obrotów bieżących Polski. W latach 2010-2018 saldo rachunku obrotów bieżących w Polsce zwiększyło się o 4,4 pkt. proc., a wkład salda usług do tego wzrostu był równy 3,5 pkt. proc.

Reklama

W celu analizy specjalizacji eksportu dóbr (towarów i usług) wykorzystano zaproponowany przez Balassę (1965) indeks ujawnionej przewagi komparatywnej (revealed comparative advantage, RCA). Jego wartości powyżej jedności oznaczają, że kraj ma ujawnioną przewagę w eksporcie danego dobra, czyli specjalizuje się w jego eksporcie względem gospodarki referencyjnej (przyjęto, że jest nią UE28). Z kolei, wartości indeksu RCA poniżej jedności (z konstrukcji indeksu, powyżej zera) oznaczają, że kraj nie ma ujawnionej przewagi komparatywnej w eksporcie danego dobra, czyli jest względnie niewyspecjalizowany w produkcji tego dobra. Tym samym, wartości indeksów RCA dla Polski informują o tym, jak struktura polskiego eksportu dóbr różni się od struktury eksportu UE28.

Analiza RCA wskazuje, że w 2018 r. Polska specjalizowała się w eksporcie do UE28 usług budowlanych, transportowych, uszlachetniania oraz napraw i konserwacji. Jest to związane z dotychczasowym modelem ekspansji polskiego eksportu, który bazował w znacznej mierze na konkurencyjności kosztowej. Potwierdzają to dane o średnich godzinowych kosztach pracy w sektorze prywatnym w Polsce, które w 2018 r. stanowiły 28,3 proc. poziomu tych kosztów w Niemczech oraz 32,4 proc. ich poziomu w strefie euro.

W szerszym kontekście, relatywnie niskie koszty pracy były motywem napływu do Polski (a także Czech, Węgier i Słowacji) bezpośrednich inwestycji zagranicznych zorientowanych na produkcję eksportową. Efektem relokacji pracochłonnych etapów produkcji do krajów regionu EŚW było uczestnictwo jego gospodarek w procesie międzynarodowej fragmentaryzacji produkcji. Doprowadziło to do silniejszej koncentracji krajów regionu EŚW na wewnątrzwspólnotowym eksporcie maszyn. W 2018 r. wartość indeksu RCA dla Polski w przypadku eksportu do UE28 maszyn była równa 1,1, wobec 1,7 dla Słowacji, 1,9 dla Węgier oraz 2,0 dla Czech. Niższy stopień specjalizacji w eksporcie maszyn w Polsce niż w pozostałych gospodarkach EŚW wynikał z mniejszego zaangażowania Polski w proces międzynarodowej fragmentaryzacji produkcji niż pozostałych gospodarek regionu.

Ważnym czynnikiem decydującym o specjalizacji Polski jest także położenie geograficzne. Specjalizacja Polski w eksporcie wewnątrzwspólnotowym usług transportowych łączyła się z tranzytowym położeniem (m.in. między Rosją i UE). Lokalizacja Polski na zewnętrznej granicy UE była także przyczyną specjalizacji Polski w eksporcie pozawspólnotowym usług klasyfikowanych w kategorii podróże zagraniczne. Wynikała ona głównie z wydatków pracowników sezonowych z Ukrainy. Z kolei specjalizacja w eksporcie wewnątrzwspólnotowym usług budowlanych wiązała się ze swobodą przepływu pracowników w ramach UE, tj. z niższymi barierami wejścia na rynek wewnątrzwspólnotowy niż pozawspólnotowy.

Choć tradycyjnie Polska specjalizuje się w eksporcie usług pracochłonnych, wzrasta znaczenie usług wymagających kapitału ludzkiego. W tym kontekście warto podkreślić wzrost specjalizacji Polski w grupie usług telekomunikacyjnych, informatycznych i informacyjnych. W szczególności, wskaźnik RCA w eksporcie usług informatycznych do UE28 wzrósł z 0,4 w 2010 r. do 0,7 w 2017 r. Jeszcze większą zmianę odnotowano w eksporcie usług informatycznych poza UE28, tj. wzrost indeksu RCA z 0,4 w 2010 r. do 0,9 w 2017 r. Oznacza to, że choć udział eksportu usług informatycznych w polskim eksporcie był mniejszy niż analogiczny udział przeciętnie w krajach UE28 to istotnie zwiększył się on w analizowanym okresie.

Przejawem rosnącej roli czynników pozacenowych w polskiej ekspansji zagranicznej jest także wzrost specjalizacji w eksporcie tzw. usług świadczonych przez profesjonalistów (obejmujących np. usługi prawne, księgowe, doradztwo gospodarcze, reklamę). W szczególności, indeks RCA w eksporcie tej grupy usług w latach 2010-2018 wzrósł z 1,0 do 1,2 w eksporcie wewnątrzwspólnotowym oraz z 1,1 do 1,4 w eksporcie pozawspólnotowym.

Poprawa pozycji konkurencyjnej Polski w eksporcie usług informatycznych oraz usług świadczonych przez profesjonalistów wynikała z wcześniejszej akumulacji kapitału ludzkiego. Akumulacja ta miała wymiar zarówno ekstensywny, jak i intensywny. Wymiar ekstensywny polegał na wzroście udziału pracowników z wyższym wykształceniem w ogólnej podaży pracy. Z kolei, wymiar intensywny polegał na poprawie jakości kształcenia, na którą wskazuje przeprowadzane przez OECD badanie wiedzy i umiejętności uczniów – PISA (The Programme for International Student Assessment). Zgodnie z nim, wyniki polskich uczniów w 2018 r. poprawiły się względem 2015 r. i kształtują się w ścisłej czołówce krajów europejskich.


Proces realnej konwergencji będzie prawdopodobnie zmniejszał konkurencyjność cenowo-kosztową polskiej gospodarki. Wobec potencjalnej erozji przewag kosztowych Polski ekspansja zagraniczna będzie wymagała dalszego wzrostu udziału w eksporcie dóbr korzystających z konkurencyjności pozacenowej. Również zachodzące w Europie procesy demograficzne (starzenie się społeczeństw) i łączące się z tym pogorszenie perspektyw dla UE wskazują na potrzebę wzrostu udziału rynków pozaeuropejskich w polskim eksporcie, gdzie ekspansja wymaga konkurencyjności opartej na jakości oferowanych dóbr.

Opinie wyrażone w artykule są opiniami autora i nie wyrażają oficjalnego stanowiska NBP.

Autor: Kamila Kuziemska-Pawlak, ekspert ekonomiczny w Departamencie Analiz Ekonomicznych NBP oraz adiunkt w Katedrze Makroekonomii na Uniwersytecie Łódzkim