Bankowość oparta na islamie coraz bardziej się rozwija - to obecnie 1 proc. wszystkich aktywów. Okazuje się, że szariat może być podstawą finansów.
Sektor ten jest oparty na szariacie, a ten ma umocowanie w Koranie i spisanych nauczaniach proroka Muhammada. W islamie nie ma rozróżnienia na praktyki religijne w życiu prywatnym i publicznym – wszystko jest połączone. Co ważne, islam nie zakazuje wzbogacania się czy inwestowania. Przykładem jest sam prorok Muhammad, który był handlarzem. Ważne jest, by każda jednostka w ummie (wspólnocie muzułmańskiej) wykazywała troskę o innych.
Podczas badań nad bankowością muzułmańską warto uwzględnić, że nie ma jednego islamu. Nauki różnią się między sobą w zależności od odłamu. Większość wyznawców jest sunnitami, drugą największą liczebnie grupą są szyici. Jednakże nawet w sunnizmie nie ma jednej ścieżki, a wszystko zależy od szkoły interpretacji Koranu. Ważną rolę w tej religii odgrywają duchowni, np. imamowie, mufti, którzy za pomocą fatw wydają opinie prawne dotyczące pewnych aspektów, w tym bankowości.
Przesłanki powstania
Oddolną przyczyną powstania współczesnej koncepcji bankowości opartej na islamie było uzyskanie niepodległości przez państwa muzułmańskie, szczególnie z krajów MENA (Middle East and North Africa). Do zakończenia II wojny światowej region ten kontrolowały Wielka Brytania i Francja, przez co miał on typowy europejski system bankowy.
Większą religijność społeczeństwa wywołał w głównej mierze konflikt państw arabskich z nowo powstałym państwem Izrael. Ciągłe przegrane wojny z państwem żydowskim pokazały słabość lewicowych rządów, które pogarszały stan gospodarek tych państw. Konflikt nabrał wartości religijnej, gdy Izrael zajął wschodnią część Jerozolimy. W tym mieście znajduje się święty meczet Al-Aksa – jedno z najważniejszych miejsc dla muzułmanów. Izrael był również utożsamiany ze swoim sojusznikiem – USA, które były wzorem westernizacji. Społeczeństwa muzułmańskie, widząc pogarszającą się sytuację, zaczęły wracać do praktyk religijnych. Nastąpił proces islamizacji życia społecznego widoczny do czasów obecnych. W tym momencie bankowość muzułmańska z teorii przeszła w etap tworzenia swoich instytucji.
Ponadto jeszcze dwie inne, choć powiązane z powyższym, przesłanki polityczne doprowadziły do pełnego rozwoju bankowości muzułmańskiej. Pierwszą był kryzys gospodarczy wywołany wojną Jom Kippur, który opierał się na ograniczeniu eksportu ropy naftowej przez państwa z Zatoki Perskiej. W krótkim czasie stały się one posiadaczami olbrzymiej sumy petrodolarów, z której część postanowiły ulokować w instytucjach finansowych działających zgodnie z prawem szariatu. Zjawisko to wzmocniło bankowość muzułmańską, ponieważ miała ona już zaplecze teoretyczne i poparcie społeczne, a dzięki temu również duże środki pieniężne. A ostatnią przyczyną powstania kompleksowej bankowości opartej na islamie była rewolucja w 1979 r. w Iranie. W jej wyniku nastąpiła w tym kraju pełna islamizacja obejmująca również finanse.
Tworzenie się koncepcji bankowości muzułmańskiej jest unikatowe, ponieważ był to proces oddolny, nie narzucony przez państwo, ale przeciwnie, zmuszający władzę do zmiany zasad prowadzenia finansów. Jedną z przyczyn wyjątkowości nowego systemu były tworzące je osoby. Jednostki, które wytyczyły nowe nurty w ekonomii konwencjonalnej były ekonomistami, w bankowości muzułmańskiej główną rolę odgrywają teolodzy, a następnie jest to „obudowane” przez ekonomistów związanych z islamem.
Historia bankowości muzułmańskiej dzieli się na dwa etapy. Pierwszy nastąpił w latach 40. XX wieku. W tym etapie rozwijano głównie ramy teoretyczne bankowości islamskiej oparte na teologii i ekonomii. Drugi etap miał miejsce od drugiej połowy lat 70., kiedy nastąpiło przełożenie zasad teoretycznych na praktykę. Pierwszy bank islamski został założony w Dubaju w 1975 r. Był to moment przełomowy. W ciągu piętnastu lat powstało ponad sto banków i innych islamskich instytucji finansowych. Od początku XXI wieku finanse muzułmańskie są jednymi z najszybciej rozwijających się na świecie.
Istota bankowości muzułmańskiej
Bankowość muzułmańska łączy w sobie dwa aspekty: ekonomiczny – zysk i religijny – moralność. Jednym z elementów charakterystycznych dla omawianej bankowości jest jej bezpośrednie powiązanie z realną gospodarką. Wynika to z zakazu spekulacji (gharar), a więc niemożności handlu pieniądzem, który według nauczań sam w sobie nie ma żadnej wartości. Islamskie instytucje finansowe nie mogą zajmować się transakcjami spekulacyjnymi czy restrukturyzacją długu.
W bankach tego typu dużą rolę odgrywają rady szariatu, które zajmują się interpretacją prawa muzułmańskiego w finansach, wydając odpowiednie certyfikaty. Ze względu na brak hierarchiczności w islamie, różne nurty i szkoły w ramach jednego odłamu, rady szariatu są niezależne od innych religijnych instytucji. Prowadzi to do sytuacji, w której w zależności od banku dana usługa może być dopuszczona bądź też nie. Pozycja rady szariatu jest do tego stopnia mocno ugruntowana, że może w niektórych instytucjach finansowych wydawać opinię niezgodną z polityką banku. W niektórych bankach jest również możliwość zasiadania jednocześnie w radzie szariatu oraz zarządzie banku. Rola rady szariatu jest ważna nie tylko z powodu gwarancji „religijności” banku, ale także z przyczyn marketingowych. Ważne, by jej członkowie mieli duży autorytet, co może przyciągnąć potencjalnych klientów.
Tylko dzięki stworzeniu globalnych standardów bankowość muzułmańska może się dalej rozwijać, ponieważ obecnie nie ma unifikacji usług i prowadzi to do pytań o zgodność oferowanych produktów z islamem. Brak standaryzacji uniemożliwia ujednolicenie podzielonego rynku finansów muzułmańskich. Jedną z inicjatyw unifikacji było powołanie w 2002 r. Islamic Financial Services Board w ramach współpracy Islamskiego Banku Rozwoju i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Udział obu tych instytucji pokazał wagę tych działań przez zaangażowanie się w nie jednych z najważniejszych organizacji dla bankowości muzułmańskiej.
Podstawowe zasady
Pierwszą zasadą finansów muzułmańskich jest zakaz riby (oprocentowania kapitału). Jest to najbardziej charakterystyczna cecha tej bankowości. Zakaz ten obejmuje wszelkie formy odsetek (w tym z góry ustalonych bądź stałych). Zamiast nich stosuje się zasadę PLS (profit and loss sharing – dzielenie zysków i strat), która zobowiązuje podmioty do udziału w zyskach i stratach. Nie można określić zysku przed realizacją kontraktu, usługi. Wiąże się to z podziałem zysku w sferze realnej.
Drugą zasadą jest płacenie zakatu (jałmużny). Wiąże się z oddaniem części swojego majątku/zysków ubogim. Często przyjmuje się zasadę oddawania 2,5 proc. swojego zysku. Zakat ma służyć redystrybucji dochodów w społeczeństwie i prowadzić do zacierania różnic majątkowych między obywatelami. W niektórych państwach, np. Arabii Saudyjskiej, płacenie jałmużny zależnej od majątku jest obowiązkowe. Bankowość muzułmańska daje możliwość redystrybucji zebranych środków na cele dobroczynne zarówno aktorom państwowym, jak i prywatnym. W części państw muzułmańskich istnieją specjalne organy państwowe zajmujące się redystrybucją środków zebranych z jałmużny. W ZEA powołano Fundusz Zakat, który w roku 2011 rozdzielał środki finansowe o wartości 229 mln dol. Zasada płacenia zakatu doprowadziła do powołania licznych instytucji charytatywnych, które mogą być również wykorzystywane do prowadzenia soft power przez państwa muzułmańskie czy poszczególne organizacje religijne. Widoczne jest to w działaniach dwóch mocarstw regionalnych na Bliskim Wschodzie – Arabii Saudyjskiej i Iranu.
Zakaz gharar. Gharar jest określane jako oszustwo, nieświadome narażenie czyjejś własności na uszczerbek lub jako ignorancja (brak wiedzy) dotycząca warunków i treści zawieranej umowy. Gharar można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy wiąże się z próbą oszustwa przez jednego z kontrahentów poprzez przewagę nad pozostałymi. Dotyczy to głównie posiadania oraz wykorzystania informacji, których nie ma konkurent, a więc asymetrii informacji. Drugim typem gharar jest zawieranie kontraktu na coś, co jeszcze nie zostało zrealizowane lub wytworzone, a więc żadna ze stron nie może być pewna ostatecznej formy zrealizowania podjętej umowy. Powoduje to ograniczenie ryzyka w kontraktach.
Zatem jest zakazane wszelkie spekulowanie, tradycyjne ubezpieczenia czy korzystanie z instrumentów pochodnych. Dzięki przestrzeganiu tej zasady, banki muzułmańskie uchroniły się w dużym stopniu przed skutkami kryzysu finansowego w 2008 r., kiedy największe straty poniosły podmioty zajmujące się spekulacjami. Spowodowało to wykorzystywanie przez sektor argumentów o większej efektywności nad finansami konwencjonalnymi. Kolejną zasadą jest zakaz majsir (hazard, spekulacja). Reguła ta wpływa również na zakaz spekulacji.
Islam zakazuje korzystania z pewnych usług i spożywania niektórych produktów, co wiąże się z kategorią haram. Banki muzułmańskie nie mogą inwestować w: przemysł zajmujący się wieprzowiną, przemysł pornograficzny, zbrojeniowy, alkoholowy oraz tytoniowy i w hazard.
Płaszczyzny funkcjonowania
Bankowość muzułmańska od wieków ma dwie klasyczne formy finansowania inwestycji. Obie opierają się na zasadzie PLS. Pierwsza to mudaraba – spółka, w której jedna ze stron lokuje swój kapitał finansowy w inwestycję (np. bank muzułmański), natomiast druga strona jest odpowiedzialna za realizację i zarządzanie przedsięwzięciem. Zyski są dzielone zgodnie z wcześniej zawartą umową. Ważnym aspektem realizacji mudaraby jest zaufanie między partnerami. W razie niepowodzenia, koszt ponosi wyłącznie podmiot, który wniósł kapitał do spółki. Drugą klasyczną formą spółki jest musharaka. Obie zaangażowane strony (np. bank muzułmański) wnoszą wkład pieniężny w inwestycję i mają prawo do zarządzania nią. Wszyscy partnerzy ponoszą zarówno straty, jak i czerpią zyski. Ze względu na zaangażowanie banku (strony) w czasie trwania inwestycji wyróżnia się dwa rodzaje musharaka: udziały mogą zostać stałe bądź można sprzedać swoją część.
Banki muzułmańskie udzielają również kredytów. Instytucje konwencjonalne są zainteresowane wyłącznie zwrotem pożyczonych środków wraz z procentem, natomiast te oparte na islamie są skupione na realnych przedsięwzięciach, na które zostały pożyczone pieniądze. Jest to spowodowane tym, że tylko dzięki powodzeniu inwestycji dany bank na tym zyska. Najbardziej popularnym produktem finansowym w badanym sektorze jest murabaha. W uproszczeniu usługa ta polega na zakupie przez bank danego towaru od sprzedawcy, na który w danym momencie nie stać konsumenta, a następnie odsprzedaniu mu tego towaru za kwotę powiększoną o marżę, z odroczoną spłatą (często ma to formę ratalną). Jest to próba obejścia oprocentowanych kredytów.
Innym popularnym produktem, który jest oferowany w bankowości konwencjonalnej, są ubezpieczenia. Zostały one zaimplementowane w instytucjach muzułmańskich jako takafol.
Kolejnym produktem są specjalne fundusze państwowe (Sovereign Wealth Fund – SWF). Wiążą się one bezpośrednio z kryzysem finansowym i wzrostem cen ropy naftowej i gazu ziemnego w latach 2006–2008 oraz z dużym napływem kapitału do budżetów państw Zatoki Perskiej. Kraje te postanowiły zainwestować uzyskane środki. W ramach tego kapitału są prowadzone inwestycje w innych krajach. Produktem, który bezpośrednio łączy się z finansowaniem budżetów państw są sukuk. Określane są jako muzułmańskie obligacje. Tradycyjna emisja obligacji jest zakazana w finansach opartych na islamie. Sukuk muszą mieć pokrycie w realnej wartości i dzięki ich kupnie nabywa się prawo do udziału w zyskach, a nie procencie. Coraz częściej kraje niemuzułmańskie, by pozyskać kapitał na inwestycje, oferują sukuk.
Banki tradycyjne, widząc potencjał w sektorze muzułmańskim, zaczęły otwierać w swoich oddziałach „muzułmańskie okna”. W ich ofercie znajdują się produkty zgodne z szariatem.
Jednym z aspektów bankowości muzułmańskiej jest troska o dobro całej wspólnoty, w tym o ubogich (m.in. przez płacenie zakatu). Aspekt ten doprowadził do stworzenia „zislamizowanych” mikrofinansów.
Bankowość muzułmańska, co przedstawiono powyżej, oferuje różnorodne usługi, poczynając od pożyczek po produkty inwestycyjne i obligacje, od tych skierowanych do jednostek posiadających duży kapitał finansowy po najuboższych.
Wymiar geograficzny
Regionami, w których bankowość muzułmańska jest najbardziej rozwinięta, są Azja i Bliski Wschód. Łączy się to z lokalizacją dwóch centrów finansów islamskich – w Bahrajnie i Malezji. W 2017 r. funkcjonowało 505 banków muzułmańskich, w tym 207 okienek oferujących ten typ finansów. W związku z rozwojem technologii, zaczęły pojawiać się pierwsze wyłącznie internetowe banki muzułmańskie.
Rodząca się bankowość oparta na islamie wymagała odgórnej międzyrządowej instytucji skupiającej podmioty pragnące rozwijać ten sektor, która jednocześnie będzie ich reprezentowała na arenie międzynarodowej. Islamski Bank Rozwoju (Islamic Development Bank – IDB) został powołany w ramach Organizacji Konferencji Islamskiej (obecnie Organizacji Współpracy Islamskiej) w 1975 r. z siedzibą w Dżeddzie w Arabii Saudyjskiej. Jest to instytucja międzyrządowa działająca na płaszczyźnie polityczno-religijnej. Bank ten miał być stworzony na wzór Banku Światowego z zasadami opartymi na prawie religijnym islamu. Członkami IDB jest 57 krajów.
Islamski Bank Rozwoju, mimo że muzułmanie nie stanowią większości w przeważającej liczbie państw w Europie, jest żywo zainteresowany współpracą z tą częścią świata. Jest to związane z rozwojem gospodarczym i technologicznym tego kontynentu, a także rosnącej społeczności muzułmańskiej. W zakresie celów rozwojowych IDB współpracuje z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym i UE. Widać silne lobbowanie na rzecz stworzenia omawianego sektora we Francji i Włoszech. Najbardziej aktywna współpraca IDB z państwami zachodnimi jest widoczna w relacjach z Wielką Brytanią. Państwu, któremu zależy na współpracy z IDB jest Luksemburg. Kraj ten stara się pośredniczyć w przepływach kapitałowych i kreować się na muzułmańskie centrum finansowe w Europie.
Polska nie jest w kręgu zainteresowania IDB, co jest łatwe do wyjaśnienia, ponieważ w naszym kraju nie ma wielu potencjalnych klientów bankowości muzułmańskiej. Muzułmanie stanowią około 0,1 proc. całej populacji kraju. Nie sprzyja to powstaniu potencjalnego, prężnie rozwijającego się sektora. Z punktu widzenia Polski finanse muzułmańskie mogą być atrakcyjne pod względem przyciągnięcia inwestycji, np. z krajów Zatoki Perskiej.
Coraz więcej osób może odchodzić z bankowości konwencjonalnej na rzecz muzułmańskiej z kilku powodów. Od lat 90. widoczny jest proces fundamentalizacji, w tym wśród muzułmanów, a także wśród osób mieszkających w Europie, ale pochodzących z regionów, gdzie praktykuje się islam. Bankowość muzułmańska przez powiązanie z religią może być również postrzegana jako bardziej etyczna niż banki konwencjonalne, których głównym celem jest zysk ekonomiczny. Ostatnim powodem jest lokowanie aktywów przez banki muzułmańskie w realnej gospodarce, a nie spekulacje, co daje poczucie większego bezpieczeństwa środków niż w bankach tradycyjnych.
