Około rok temu skandal dotyczący końskiego mięsa trafił na pierwsze strony gazet w Europie, a nawet poza nią. Sprzedaż koniny jako wołowiny ujawniła złożoną naturę zglobalizowanego łańcucha dostaw żywności. Ukazała ona również, że oszuści wykorzystywali słabości systemu ze szkodą zarówno dla działających zgodnie z prawem przedsiębiorstw, jak i dla konsumentów. W rezultacie zaufanie konsumentów wobec przemysłu przetwórstwa żywności spadło do poziomu niższego niż kiedykolwiek wcześniej.
Z uwagi na ogólnoeuropejskie wymiary skandalu Komisja Europejska i krajowe organy zajmujące się bezpieczeństwem żywności wykorzystały unijny system wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach (RASFF) do szybkiej wymiany informacji o wynikach badań i trwających dochodzeniach, choć system nie został stworzony z myślą o oszustwach. Organy publiczne i podmioty prowadzące przedsiębiorstwa spożywcze zostały zmobilizowane do gruntownego zbadania problemu i wykrycia źródła transgranicznego oszustwa. Bardzo szybko ustalono, że bezpieczeństwo produktów nie jest zagrożone, jednak skala oszustwa uwypukliła ograniczenia narzędzi egzekwowania prawa dostępnych organom publicznym. Szybko stało się jasne, że na zagrożenia dla łańcucha dostaw żywności o tak dużej skali należy reagować na szczeblu unijnym, nie tylko na szczeblu państw członkowskich.
>>> Afera z koniną: system kontroli żywności nie chroni konsumentów
Komisja zareagowała szybko i w marcu 2013 r. wprowadziła plan działania obejmujący szereg środków, które należy podjąć w perspektywie krótko-, średnio- i długoterminowej, aby zniwelować uchybienia wykryte w łańcuchu dostaw żywności w UE i walczyć z fałszowaniem żywności.
Pierwszym bezpośrednim działaniem Komisji podjętym przy wsparciu państw członkowskich było rozpoczęcie w marcu 2013 r. skoordynowanych ogólnounijnych badań, mających na celu wykrycie DNA mięsa końskiego i zakazanej substancji „fenylobutazon”. Wyniki badań, opublikowane w połowie kwietnia 2013 r., wykazały, że niecałe 5% skontrolowanych przetworzonych produktów z wołowiny zawierało końskie DNA, a zaledwie około 0,6% tusz końskich było zanieczyszczonych tą substancją.
Co osiągnięto po niemal roku od skandalu?
1. Skoncentrowano zasoby, aby prowadzić skoordynowany monitoring, skoordynowane inspekcje i badania przypadków, w których istnieje podejrzenie fałszowania żywności. Na nowo projektuje się przepisy unijne, aby państwa członkowskie na wniosek Komisji prowadziły na terenie całej UE inspekcje i badania.
2. Zaproponowano współustawodawcom – Parlamentowi Europejskiemu i państwom członkowskim – przyjęcie przepisów UE dotyczących kontroli i kar finansowych, aby zapewnić, by tego rodzaju kary były co najmniej równe spodziewanym przez przestępców zyskom z oszustwa, ponieważ tylko odstraszające sankcje finansowe mogą zapobiec oszustwom związanym z żywnością.
3. Wspiera się bliską współpracę między stronami zaangażowanymi w walkę z transgranicznym fałszowaniem żywności. Jedną z kluczowych inicjatyw było utworzenie europejskiej sieci na rzecz przeciwdziałania fałszowaniu żywności, aby zapewnić skuteczniejsze rozpatrywanie przypadków podejrzewanego fałszowania żywności o wymiarach transgranicznych. Sieć powstała w lipcu 2013 r. i składa się z ekspertów z 28 krajów UE oraz Norwegii, Islandii i Liechtensteinu, a na jej czele stoi Komisja. W ramach sieci rozpatrywanych jest już około 20 przypadków transgranicznego fałszowania żywności. Jednym z takich przypadków jest import z kraju nienależącego do UE syropu sprzedawanego w UE jako miód, zwiększanie wagi mrożonych owoców morza przez dodawanie wody oraz podawanie nieprawdziwego pochodzenia owoców morza. Eksperci w dziedzinie bezpieczeństwa żywności i sądownictwa skorzystają również ze specjalistycznych szkoleń dotyczących nowych technik prowadzenia dochodzeń i kontroli w odniesieniu do fałszowania żywności. Szkolenia odbędą się w ramach systemu szkoleń UE — „Lepsze szkolenie na rzecz bezpieczniejszej żywności”.
4. Kolejnym istotnym krokiem będzie porozumienie w sprawie zmiany zasad, mające na celu usprawnienie identyfikacji koni i poprawę określania miejsca ich pobytu. Zgodnie z tym projektem legislacyjnym państwa członkowskie stworzą centralną bazę danych, do której będą spływały szczegółowe informacje identyfikacyjne od organów wydających paszporty. Wprowadzenie dodatkowych zabezpieczeń w przypadku paszportów dla koni powinno utrudnić fałszowanie tych dokumentów.
Podsumowując, warto pamiętać, że przeważająca większość przedsiębiorstw spożywczych jest legalna i działa zgodnie z prawem. Jeśli jednak chcemy zachować możliwie najwyższy poziom ochrony interesów konsumentów, należy jasno zakomunikować, że nasza siła równa się sile najsłabszego ogniwa w naszym łańcuchu żywnościowym i że współpracujemy ze wszystkimi swoimi partnerami, aby zapewnić, by wszyscy wypełniali swoje obowiązki w celu zniwelowania wszystkich istniejących niedociągnięć. Nasza działania — podejmowane we współpracy ze wszystkimi zaangażowanymi podmiotami, instytucjami UE, organami kontrolnymi państw członkowskich i zainteresowanymi stronami — rozwijały się na przestrzeni lat, a wszystko to w celu zapewnienia, by niedociągnięcia, o których wiemy, były skutecznie niwelowane. Pragnę podkreślić, że łańcuch żywnościowy w UE jest prawdopodobnie najbezpieczniejszym takim łańcuchem na świecie i że można prześledzić drogę każdego środka spożywczego i wycofać go z obrotu w ciągu kilku godzin od otrzymania ostrzeżenia.
Ubiegłoroczny skandal z fałszowaniem żywności, który podkopał zaufanie konsumentów, może nie być ostatnim takim skandalem, jednak od tamtej pory podjęliśmy działania utrudniające oszustom powtarzanie tego rodzaju przestępstw. Konsumenci byli świadkami szybkiej, skutecznej i kompleksowej reakcji, która objęła całą UE i uwzględniała zasadę przejrzystości. Po roku od tego wydarzenia mamy wszelkie podstawy, by przypuszczać, że zaufanie konsumentów wobec systemu bezpieczeństwa żywności jest wyższe niż wcześniej.
>>> W 2013 r. sprzedaż produktów rolno-spożywczych za granicę była cztery razy większa niż w roku wstąpienia Polski do UE. Czytaj więcej na ten temat.
