Polska się go boi, a na świecie działa od lat. Jak działa system kaucyjny w innych krajach?

Wprowadzenie systemu kaucyjnego w Polsce

W Polsce od 1 października wejdzie w życie system kaucyjny. Duże sklepy, o powierzchni powyżej 200 metrów kwadratowych, będą musiały odbierać puste opakowania i oddawać klientom kaucję. Natomiast mniejsze sklepy będą pobierać kaucję, ale przystąpienie do systemu odbioru opakowań będzie w ich przypadku dobrowolne.

System obejmie trzy rodzaje opakowań: butelki plastikowe o objętości do 3 litrów, metalowe puszki o objętości do 1 litra, a także – od 1 stycznia 2026 r. – szklane butelki wielorazowego użytku o objętości do 1,5 litra.

Systemy kaucyjne w Europie

Podobne systemy od lat funkcjonują w wielu państwach Europy i Azji, choć nie wszystkie kraje zdecydowały się na jego wprowadzenie. W części z nich wciąż trwają przygotowania.

Niemcy – historia, rodzaje opakowań, zwrot i recykling

Obowiązkowy system kaucyjny w Niemczech wprowadzono w 2003 r. Początkowo objęto nim opakowania jednorazowe wody mineralnej, piwa i napojów gazowanych. W kolejnych latach kaucja zaczęła obowiązywać na kolejne opakowania.

W Niemczech rozróżnia się przede wszystkim dwa systemy kaucji – na opakowania jednorazowego oraz wielokrotnego użytku. Pierwszy rodzaj to głównie jednorazowe butelki plastikowe i puszki po napojach, które podlegają kaucji w wysokości 25 eurocentów. Ich dystrybutorzy zobowiązani są do nieodpłatnego przyjęcia całkowicie opróżnionych opakowań. Opakowania wielokrotnego użytku (m.in. szklane butelki) objęte są kaucją w wysokości 8-15 eurocentów. W ich przypadku dystrybutorzy muszą przyjąć tylko te opróżnione opakowania, które wprowadzili do obrotu.

Oznacza to, że w Niemczech do sklepu należy zwrócić prawie każdy rodzaj butelki (plastikowej i szklanej) i puszki po napojach. Zwrot opakowań odbywa się w specjalnych automatach, które znajdują się w pobliżu lub w środku większych sklepów, a w mniejszych sklepach - w wyznaczonym miejscu niedaleko kasy. W automacie otrzymuje się zwrot w formie bonu do wykorzystania na zakupy w konkretnej filii sklepu.

Każde opakowanie kaucyjne musi posiadać odpowiednie oznaczenie, umożliwiające identyfikację rodzaju kaucji. W niemieckim systemie chodzi nie tylko o zbiórkę opakowań, ale też o ich recykling. Zgodnie z przepisami każdy sprzedawca musi zapewnić odbiór wszystkich zwróconych opakowań jednorazowego i wielokrotnego użytku oraz przekazać je do odpowiedniego recyklingu.

W styczniu 2024 r. system w Niemczech poszerzono o jednorazowe plastikowe butelki po mleku i mieszanych napojach mlecznych o zawartości mleka wynoszącej co najmniej 50 proc., np. po kakao, napojach kawowych czy jogurtach pitnych. Kaucją nie są objęte m.in. napoje dietetyczne dla niemowląt i dzieci, pakowane w jednorazowe butelki.

Francja – pilotażowy system kaucji w czterech regionach

Francja nie zdecydowała się dotąd na wprowadzenie systemu kaucyjnego. W niektórych sieciach handlowych klienci mogą przynosić butelki plastikowe do recyklingu w zamian za niewielkie kwoty w postaci bonów na zakupy. Jednak latem br. w czterech regionach północno-zachodniej Francji uruchomiono, na razie na próbę, system kaucji za butelki szklane. To regiony, które już są najbardziej zaawansowane w recyklingu.

Program, którego celem jest ponowne wykorzystanie opakowań, obejmie około 16 mln mieszkańców tych regionów i będzie testowany przez półtora roku. W supermarketach można oddać te butelki, które nadają się do ponownego wykorzystania (mogą być one myte i używane ponownie około 50 razy). Klient odnoszący butelki otrzymuje automatycznie zwrot gotówką, na kartę bankową lub w formie bonu na zakupy (za małą butelkę – 10 eurocentów, za dużą – 20 eurocentów). Później system zostanie rozszerzony o słoiki.

Włochy – lokalne systemy punktowe

We Włoszech system kaucyjny działa wyłącznie na poziomie lokalnym, w niektórych miejscowościach; nie ma systemu ogólnokrajowego. Kilka lat temu w Rzymie i Mediolanie wprowadzono system gromadzenia punktów za plastikowe butelki po napojach, oddawane na stacjach metra do specjalnych automatów. W Wiecznym Mieście maszyny te ustawiono na ośmiu stacjach metra wszystkich trzech linii. Za każdą butelkę otrzymuje się bon na 5 eurocentów, za 30 zdanych butelek - bilet na przejazd.

Czechy – nieudana próba wprowadzenia systemu

W Czechach nie działa system kaucyjny butelek PET oraz puszek po napojach. Ostatnia próba przyjęcia stosownej ustawy przez Izbę Poselską zakończyła się fiaskiem w marcu 2025 r. Była to istotna porażka ministra środowiska Petra Hladika, który pilotował projekt, ponieważ inicjatywa nie uzyskała poparcia także wśród części posłów koalicji rządzącej. Odrzucali go również przedstawiciele miast i gmin.

Słowacja – kaucja za PET i puszki, początkowe problemy

Na Słowacji system kaucyjny wprowadzono 1 stycznia 2022 r. Wykupowane są opakowania (PET i puszki) oznaczone graficznym symbolem Z, które mają kod kreskowy. Nie mogą być zgniecione, a butelki muszą mieć nakrętkę. Kaucja na Słowacji wynosi 15 eurocentów. W pierwszych miesiącach funkcjonowania systemu narzekano na kłopoty z przyjmowaniem opakowań w mniejszych miejscowościach. Aktualnie na Słowacji działa ponad 3,5 tys. miejsc, w których można oddawać opakowania z opłaconą kaucją.

Austria – ogólnokrajowy system i jego konsekwencje

W Austrii ogólnokrajowy system kaucji za butelki i puszki wprowadzono 1 stycznia 2025 r. Kaucja wynosi 25 centów za opakowanie i jest pobierana od wszystkich butelek (szklanych i plastikowych), a także puszek o pojemności od 0,1 do 3 litrów. Opakowania można zwracać w punktach zbiorczych lub automatach znajdujących się w sklepach. Kaucja jest zwracana najczęściej w formie paragonu-kuponu, który należy zrealizować przy kasie.

Wprowadzenie kaucji wywołało nieoczekiwane konsekwencje. Austriacy mieszkający na zachodzie kraju zaczęli masowo kupować austriackie piwo w Niemczech, gdzie kaucja jest niższa, a następnie zwracać butelki w ojczyźnie.

Holandia – system Statiegeld, automaty i punkty zwrotu

W Holandii system kaucyjny (statiegeld) jest dobrze rozwinięty. Obejmuje plastikowe butelki po napojach, butelki szklane oraz puszki. Kaucja wynosi od 0,15 do 0,25 euro, w zależności od opakowania. Zwrot odbywa się w automatach w supermarketach, po czym otrzymuje się paragon do skasowania przy kasie i z rachunku odliczony jest zwrot butelek. Rozszerzenie systemu o puszki nastąpiło w 2023 r. Od niedawna pojawiają się punkty zwrotów, np. na dworcach w dużych miastach, ale bardzo szybko są zapełniane. Trwa debata na temat tego, aby maszyny na dworcach umożliwiały wypłacanie gotówki, a nie tylko przelew przez lokalny Blik, czyli Tikkie.

Belgia i Luksemburg – lokalne systemy i brak ogólnokrajowego rozwiązania

Belgia nie ma ogólnokrajowego systemu kaucyjnego. Zamiast tego działa system selektywnej zbiórki w ramach organizacji Fost Plus, gdzie mieszkańcy segregują odpady do specjalnych worków. Kaucje stosuje się jedynie lokalnie, np. na szklane butelki zwrotne czy przy sprzedaży piwa w skrzynkach. Od lat trwa debata o wprowadzeniu pełnego systemu kaucyjnego, ale na razie brak decyzji politycznej. Belgia musi do 2026 r. zacząć zbierać 80 proc. opakowań, ale żaden z trzech regionów nie ma gotowego systemu. Największym problemem pozostają puszki, a w sprawie wprowadzenia kaucji trwa polityczny spór, szczególnie w rządzie Flandrii.

W Luksemburgu obowiązuje system zbliżony do belgijskiego. Powszechnego kaucjonowania puszek i butelek plastikowych nie ma. Funkcjonuje natomiast system zwrotnych butelek szklanych, zwłaszcza w przypadku piwa i niektórych napojów. Dyskusja o rozszerzeniu systemu trwa, a kraj często czeka na rozwiązania przyjęte w Belgii lub Niemczech, z którymi utrzymuje intensywną wymianę handlową.

Szwecja i Norwegia – automaty, zwrot gotówki i recykling

W Szwecji butelki plastikowe PET, puszki po napojach i szklane opakowania z kaucją można oddawać w 3,1 tys. automatów, zlokalizowanych głównie w dużych sklepach spożywczych. Klienci dostają kupon, za który otrzymują zwrot pieniędzy lub jego wartość jest odliczana od rachunku za zakupy. W wielu maszynach dostępny jest przycisk umożliwiający przekazanie kaucji na cele charytatywne. Korzystają często na tym lokalne stowarzyszenia sportowe.

Zwracanych jest około 92 proc. butelek i puszek, 271 opakowań na osobę rocznie. Od września kwota kaucji za małą butelkę PET lub puszkę wzrosła z 1 korony do 2 (0,77 zł), a dużą butelkę PET - z 2 koron do 3 (1,16 zł).

Ponad 92 proc. plastikowych butelek i aluminiowych puszek sprzedawanych w Norwegii podlega recyklingowi, a system zarządzany jest przez przedsiębiorstwo Infinitum, założone przez producentów napojów i sieci spożywcze. Do sierpnia 2018 r. skupowane były również szklane opakowania. Każdy sklep sprzedający napoje w plastiku lub w aluminium ma obowiązek przyjąć opakowanie i wypłacić za nie od 2 do 3 koron kaucji (0,73-1,1 zł), w zależności od jego objętości. Oddający butelki lub puszki może zrezygnować z odbioru pieniędzy i wziąć udział w organizowanej przez Norweski Czerwony Krzyży loterii z nagrodami o wysokości nawet miliona koron (około 370 tys. złotych).

Izrael – system od 2001 r., zwrot w gotówce

W Izraelu od 2001 r. funkcjonuje system kaucyjny na szklane, plastikowe i metalowe opakowania po napojach o objętościach 100 ml - 1,5 litra. W 2021 r. rozszerzono go na opakowania o objętości do 5 litrów. Kaucja wynosi 0,3 szekla (około 0,32 zł) za opakowanie i można ją odzyskać w gotówce w każdym sklepie spożywczym o powierzchni powyżej 28 metrów kwadratowych.

Systemy kaucyjne w Azji

W Korei Południowej od 1985 r. (z nowelizacją w 2003 r.) obowiązuje program dotyczący butelek szklanych, a kwoty kaucji zostały zaktualizowane w 2017 r. Obecnie konsumenci płacą zwrotną kaucję w wysokości 100 wonów (około 26 gr) za butelki po soku i mniejsze butelki po piwie (poniżej 400 ml) oraz 130 wonów (34 gr) za większe butelki po piwie (od 400 ml do 1000 ml). Butelki te można zwrócić do supermarketów i innych wyznaczonych punktów zbiórki w celu uzyskania zwrotu gotówki.

Singapur jest w trakcie wdrażania systemu kaucyjnego za opakowania po napojach - od kwietnia 2026 r. konsumenci będą płacić dodatkową kaucję w wysokości 0,10 dolara singapurskiego (28 gr) za plastikowe i metalowe opakowania po napojach. Kaucja ta zostanie zwrócona po przekazaniu pustych opakowań do wyznaczonych punktów zbiórki lub automatów służących do zwrotu opakowań.

W Japonii nie ma ujednoliconego krajowego systemu kaucyjnego, choć segregacja odpadów i recykling są na bardzo wysokim poziomie. Od 1974 r. działa tam jednak projekt zbiórki butelek po piwie, zainicjowany przez pięciu największych producentów tego trunku. Konsumenci płacą kaucję w wysokości 5 jenów (12 gr) za butelki po piwie, którą otrzymują z powrotem po zwrocie butelki. System ten jest zarządzany przez browary i osiąga wysoki wskaźnik zwrotu, wynoszący ponad 95 proc. Dzięki temu niektóre naczynia są w obiegu (ze sklepu trafiają do browaru, gdzie są myte i poddawane kontroli, po czym napełniane i wypuszczane na rynek) nawet przez 10 lat (jedna butelka trafia na rynek średnio trzy razy w roku). Ponadto niektóre supermarkety i sprzedawcy detaliczni zainstalowali automaty do zwrotu opakowań, które, zamiast zwrotu kaucji w gotówce, nagradzają użytkowników punktami za zakupy.

W przypadku Tajwanu system nie obarcza bezpośrednio konsumentów za kaucję (system nakłada na producentów i importerów obowiązek wnoszenia wpłat do centralnego funduszu recyklingowego, z którego dotowane są firmy zajmujące się recyklingiem). W kraju są pewne inicjatywy, takie jak inteligentne budki recyklingowe „iTrash” w miastach takich jak Tajpej, gdzie za oddanie pustych butelek i puszek można doładować punktami karty transportu publicznego. Poza tym istnieją również firmy i restauracje, które oferują coś w rodzaju systemu kaucyjnego za zwrot opakowań czy butelek.

Malezja również nie posiada krajowego systemu, ale prywatne firmy realizowały projekty pilotażowe, mające na celu przetestowanie automatów do zwrotu opakowań. Inicjatywy te są często elementem działań w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu, a nie systemu narzuconego przez rząd.

Zgodnie z unijnym rozporządzeniem w sprawie odpadów opakowaniowych, kraje UE do 2029 r. muszą być w stanie zebrać co najmniej 90 proc. plastikowych butelek i puszek na napoje rocznie. Aby osiągnąć ten cel, państwa członkowskie zobowiązane są stworzyć systemy kaucyjne.