rozwiń >

Małżeństwo – ustawowe oraz konstytucyjne regulacje

Małżeństwo jako instytucja prawna regulowane jest zarówno przez Konstytucję RP, jak i ustawę – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (K.R.O). Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP, małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, a także rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo, znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.

Z kolei przepisy Kodeksu precyzują, że małżeństwo zostaje zawarte, gdy kobieta i mężczyzna jednocześnie, w obecności kierownika urzędu stanu cywilnego, złożą zgodne oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński. Możliwe jest również zawarcie małżeństwa przed duchownym – o ile państwo ma zawartą z danym związkiem wyznaniowym odpowiednią umowę regulującą skutki cywilnoprawne takiego aktu.

Rozwód – podstawowe przesłanki

Jeśli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z nich może wystąpić do sądu z żądaniem rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Nie zawsze jednak sąd może taki rozwód orzec – rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli:

  • wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
  • lub byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

W wyroku rozwodowym sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia – chyba że strony zgodnie wniosą o nieorzekanie o winie.

Skutki rozwodu – opieka nad dziećmi

Jednym z najważniejszych i zarazem najbardziej emocjonujących aspektów rozwodu jest kwestia opieki nad dziećmi. Zgodnie z art. 58 k.r.o., sąd rozstrzyga o:

  • władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem,
  • kontaktach rodziców z dzieckiem oraz o
  • wysokości kosztów utrzymania i wychowania dziecka, które każdy z rodziców ma ponosić.

Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego do określonych uprawnień i obowiązków – jeżeli wymaga tego dobro dziecka.

Skutki rozwodu - podział majątku i wspólne mieszkanie

Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku rozwodowym dokonać podziału majątku wspólnego – pod warunkiem, że nie wydłuży to nadmiernie postępowania. Gdy małżonkowie wspólnie zajmują mieszkanie, sąd określa zasady jego użytkowania, a w wyjątkowych przypadkach – może orzec eksmisję jednego z małżonków.

W orzeczeniach dotyczących miejsca zamieszkania sąd kieruje się przede wszystkim dobrem dzieci oraz sytuacją małżonka, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Alimenty – nie tylko na dzieci

Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego i który znajduje się w niedostatku, może domagać się od byłego współmałżonka środków utrzymania – w zakresie odpowiadającym jego usprawiedliwionym potrzebom oraz możliwościom zarobkowym zobowiązanego.

Jeżeli rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd, na jego żądanie, może orzec alimenty, nawet gdy nie występuje niedostatek.

Niedostatek jest klasyczną i podstawową przesłanką alimentacji. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem – występuje wtedy, gdy uprawniony nie może w pełni własnymi siłami, z własnych środków, zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb.1

Obowiązek alimentacyjny wygasa w razie zawarcia nowego małżeństwa przez uprawnionego, a także – po pięciu latach od rozwodu, jeżeli alimenty zasądzono na rzecz małżonka, który nie był winny rozkładu pożycia. Ten okres może być przedłużony w wyjątkowych okolicznościach.

Nadchodzące zmiany – rozwód poza sądem

Na stronie Rządowego Centrum Legislacji opublikowano projekt nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który przewiduje wprowadzenie instytucji rozwodu pozasądowego. Oznacza to możliwość rozwiązania małżeństwa bez udziału sądu – przez kierownika urzędu stanu cywilnego.

Rozwód w tej formie ma być możliwy jedynie, gdy:

  • małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci,
  • są zgodni co do rozwodu,
  • małżeństwo trwało co najmniej rok,
  • nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia, co zostanie potwierdzone przez obie strony.

Rozwód pozasądowy będzie miał charakter wyjątkowy, a ewentualne jego unieważnienie będzie mogło nastąpić wyłącznie na drodze sądowej.

Kolejna rewolucja w rozwodach – koniec z orzekaniem o winie

To nie jedyne zmiany w rozwodach nad którymi trwają obecnie prace w sejmie. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Rodzinnego przy Ministrze Sprawiedliwości opracowała projekt ustawy, który zakłada rezygnację z orzekania o winie w sprawach rozwodowych i separacyjnych. W tym celu planuje się uchylenie art. 57 k.r.o. oraz odpowiednich przepisów odnoszących się do separacji.

Jak podkreśla Komisja, taka zmiana:

  • zakończy instrumentalne wykorzystywanie „winnego rozwodu” w negocjacjach,
  • zmniejszy ingerencję sądu w najbardziej intymne aspekty życia prywatnego,
  • ułatwi ewentualne pojednanie w przypadku separacji,
  • ograniczy negatywny wpływ postępowań sądowych na dobro dzieci.

Projekt zakłada również uchylenie art. 56 § 3 k.r.o., który obecnie wyklucza rozwód na żądanie małżonka wyłącznie winnego, jeśli drugi nie wyrazi zgody. Zdaniem Komisji, wystarczającą ochronę zapewnia obecny art. 56 § 2 k.r.o., który chroni przede wszystkim dobro dzieci i zasady współżycia społecznego.

Nowe zasady przyznawania alimentów w rozwodzie

Komisja proponuje również zupełnie nowe podejście do obowiązku alimentacyjnego po rozwodzie. Alimenty miałyby być przyznawane nie w oparciu o winę za rozpad małżeństwa, lecz w zależności od relacji między małżonkami, ich możliwości zarobkowych i wspólnej historii – w tym podziału obowiązków w zakresie opieki nad dziećmi i prowadzenia domu.

Proponowany nowy art. 60 k.r.o. zakłada m.in., że:

  • alimenty będą należne wyłącznie, gdy rozwiedziony małżonek nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić usprawiedliwionych potrzeb,
  • sąd przy ocenie uwzględni m.in. wiek, stan zdrowia, sposób realizacji obowiązków małżeńskich i faktyczne pożycie z inną osobą.

Nowe regulacje mają ograniczyć nadużycia i przywrócić alimentom funkcję zabezpieczenia, a nie kary.

Coraz więcej rozwodów w Polsce

W uzasadnieniu projektu, który zakłada likwidację orzekania o winie w sprawach o rozwód i separację oraz wprowadzenie nowych zasad alimentacji po ich ustaniu, podkreślono, że rozpad rodziny wskutek rozwodu to dziś jeden z najpoważniejszych problemów społecznych – i to nie tylko w Polsce. Zjawisko to nasila się w całej Europie, w tym również w naszym kraju, gdzie liczba rozwodów z roku na rok systematycznie rośnie.

Z danych demograficznych wynika, że w Polsce w 1980 roku orzeczono 39 833 rozwody, w 1990 – 42 436, w 2000 – 42 770, w 2010 – już 61 300, w 2020 – 51 164, w 2023 – 56 892, a w 2024 roku – aż 57 463 rozwody.2

Nie sposób jednoznacznie ocenić, czy samo zniesienie orzekania o winie oraz zmiana zasad alimentacji będą w stanie odwrócić ten trend. Warto jednak zauważyć, że w krajach, w których nie rozstrzyga się o winie rozkładu pożycia – jak choćby w Irlandii czy Chorwacji – współczynnik rozwodów jest niższy niż w Polsce. Trzeba jednak podkreślić, że wpływ na to może mieć wiele różnych czynników, nie tylko rozwiązania prawne.

Z kolei według Rzecznika Praw Obywatelskich, obowiązek orzekania o winie oraz rozstrzyganie o władzy rodzicielskiej to jedne z głównych przyczyn przedłużania się postępowań rozwodowych. Zdaniem Rzecznika, sama możliwość rozwodów pozasądowych może nie przynieść oczekiwanych efektów – jeśli nie zostaną rozwiązane także inne problemy systemowe.

1wyrok SN z dnia 21.05.1998 r., sygn. akt III CKN 487/974

2Główny Urząd Statystyczny, Roczniki Demograficzne (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-2010,3,4.html)

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 2023 poz. 2809)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)