„O istnieniu pieniądza, niezależnie od jego postaci zewnętrznej, można mówić dopiero wtedy, gdy w danym społeczeństwie pojawia się produkcja towarowa, a więc gdy wytwórczość dóbr materialnych przewyższa własne potrzeby producenta i nadwyżka zostaje przeznaczona na zbyt w zamian za inne dobra” – czytamy na blogu poświęconym historii pieniędzy cashsolution.pl. Zanim dojdzie do tego etapu w gospodarce dominuje handel wymienny, czyli wymiana towaru za towar, zwana inaczej barterem.
Wymiana barterowa oznaczała za każdym razem konieczność ustalania pomiędzy stronami kursu wymiany, co czasami (ze względu na niepodzielność towaru) uniemożliwiało dokonanie transakcji. Wyobraźmy sobie jaką trudność dla wyspecjalizowanego rzemieślnika, produkującego np. narzędzia lub broń stanowiło opłacalne nabycie żywności charakteryzującej się dużo niższą wartością niż jego wyroby. Dlatego też system barterowy ewoluował.
Kolejnym etapem rozwoju handlu wymiennego było wykorzystywanie przy transakcji trzeciego towaru, który służył do ustalania wartości, lub do zapłaty. W momencie gdy jakiś towar ze względu na swoje walory zyskiwał popularność i powszechną akceptację jako środek płatniczy możemy mówić o pieniądzu towarowym lub inaczej o płacidle. Ponieważ artykuły te pełniły większość funkcji ekonomicznych charakterystycznych dla pieniędzy nazywa się je również pieniądzem pierwotnym.
Już trzy tysiące lat temu w Mezopotamii powstał system walutowy oparty na zbożu, czytamy na stronie internetowej Muzeum w Wilanowie. Zaletą zboża była łatwość w jego dosypywaniu lub odsypywaniu w celu wymierzenia dokładnej wartości. Innym artykułem rolniczym powszechnie stosowanym jako pieniądz towarowy było bydło. Rzymskie słowo petunia oznaczające pieniądze pochodzi od pecus, oznaczającego bydło rogate.
Z kolei w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza, a więc w okresie pierwszego półtora tysiąca lat przed naszą erą, rolę pieniądza przedmiotowego spełniały prawdopodobnie narzędzia, ozdoby i broń wykonane z brązu i żelaza. Wraz z rozwojem skali wymiany handlowej nastąpił podział na narzędzia służące do pracy i na te, które pełniły rolę pieniądza. Te drugie stopniowo zatracały pierwotne cechy użytkowe, stając się jedynie symbolem wartości - stąd już był tylko krok do wynalezienia monet.
>>> Zobacz też: Lewarowanie czy lawirowanie? Władza od zawsze psuła pieniądze
Różnorodność pierwotnych pieniędzy
Najlepsze płacidła były podzielne, trwałe, jednorodne i rzadko występujące. Właściwości te czyniły je użytecznymi dla handlu. Rzadkość występowania gwarantowała wysoką wartość, jednorodność pozwalała na łatwą wycenę poszczególnych „egzemplarzy pieniądza”, trwałość umożliwiała tezauryzacje, czyli po prostu gromadzenie oszczędności, zaś podzielność ułatwiała wymianę handlową.
Do najbardziej znanych płacideł należały muszle (m.in. w Chinach Indiach i Japonii), kamienie szlachetne (w Polsce bursztyn), przyprawy korzenne, kakao (w Ameryce Płd.), sól oraz skóry. Na ziemiach słowiańskich stosowano powszechnie skóry i główki wiewiórek i kun (walutą Chorwacji do dziś jest kuna), które wiązano w grzywny po 40-60 sztuk. Innym słowiańskim wynalazkiem w roli pieniądza są niewielkie płaty płótna (stąd słowo płacić), których opis znajdziemy w relacji arabskiego podróżnika z X w. Ibrahima ibn Jakuba.
>>> Zobacz też: Bitcoin - waluta hakerów przyszłością gospodarki
Ciężka gotówka
Towary wykorzystywane jako pieniądz zazwyczaj były lekkie i niewielkich rozmiarów. Decydowały o tym przede wszystkim względy praktyczne umożliwiające transport pieniędzy. Historia zna jednak przypadek całkowicie odbiegający od tej reguły – kamienne pieniądze z wysp Yap na Mikronezji. Pojedyncza „moneta” może mieć do 3,5 metra średnicy i ważyć kilka ton.
Mikronezyjskie pieniądze znane jako „rai” choć odbiegające gabarytami od typowych płacideł mają jednak z nimi wiele wspólnego. Są bez wątpienia trwałe, choć w wyniku II wojny światowej blisko połowa z nich została wykorzystana przez żołnierzy jako materiał budowlany. Wartość kamiennych pieniędzy wynikała z ich ograniczonej dostępności, były bowiem sprowadzane z odległego o 400 km archipelagu Palau. Najbardziej cenione były pieniądze z kalcytu i aragonitu, minerałów niedostępnych na Yap. Na kamiennych pieniądzach dorobił się też co najmniej jeden Europejczyk, David O’Keefe, który pod koniec XIX w. zaczął wytwarzać rai i na masową skalę sprowadzać je na Yap w zamian za koprę.
Duże gabaryty „rai” bardzo utrudniają transport pieniędzy. Wiele z nich nie było przemieszczanych od dziesięcioleci. Nie oznacza to jednak, że pieniądze nie znajdują się w obiegu. Dziś W niewielkiej, hermetycznej społeczności wyspiarzy, nie trzeba trzymać pieniędzy w kieszeni, by wszyscy wiedzieli do kogo należą. „Dziś w codziennym użyciu są dolary amerykańskie, ale w dalszym ciągu pod zastaw rai można zaciągnąć dług u sąsiada czy wynagrodzić nimi wyrządzoną komuś krzywdę” – napisał Wojciech Dąbrowski na portalu kontynenty.net.
Pieniądz towarowy dziś
Wiewiórcze główki, kamienne kręgi, czy kakao w charakterze pieniądza wydają się nam, ludziom XXI w. czymś archaicznym lub egzotycznym. Tymczasem w niektórych okolicznościach pieniądz towarowy powraca do gry również współcześnie. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji kryzysowych i towarów reglamentowanych. Pieniądzem towarowym może być np. żywność w obozach koncentracyjnych, papierosy w więzieniu albo butelki alkoholu sprzedawanego na kartki w okresie PRL.
>>> Czytaj też: Od ropy do srebra, czyli największa manipulacja w historii
W serialu „Świat według Kiepskich” tego typu walutą były browary. Miejmy jednak nadzieję, że światowa gospodarka nigdy nie znajdzie się w tak kiepskiej kondycji, by pieniądz towarowy wrócił do powszechnego użycia.
/>
/>
/>
/>
/>