Wcześniejsza emerytura w zasięgu ręki? W 2025 pojawiła się petycja o rozszerzenie listy zawodów

Praca w warunkach szkodliwych to nie tylko niekomfortowe warunki – to ryzyko dla zdrowia i życia. Osoby wykonujące takie zawody mogą jednak liczyć na rekompensaty, w tym prawo do wcześniejszej emerytury. W tym artykule wyjaśniamy, czym są warunki szkodliwe według prawa, jakie zawody obejmują te przepisy i jakie korzyści z tego wynikają. Opisujemy także nowe postulaty, by rozszerzyć tę listę – na przykład o kucharzy.

Szkodliwe warunki pracy - co to jest?

Warunki szkodliwe to takie środowisko pracy, które może zagrażać zdrowiu lub życiu pracownika – nawet mimo stosowania środków ochrony. Definicję i klasyfikację znajdziemy m.in. w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. 1983 nr 8 poz. 43).

Do czynników szkodliwych zalicza się m.in.:

• kontakt z substancjami toksycznymi, rakotwórczymi lub mutagennymi,
• praca w wysokiej temperaturze,
• hałas przekraczający dopuszczalne normy,
• promieniowanie jonizujące,
• zapylenie lub zadymienie,
• praca pod ziemią lub pod wodą.

Pracodawca ma obowiązek przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego i określić, czy dane stanowisko spełnia kryteria szkodliwych warunków. Informacje te są też wykorzystywane przez ZUS przy ocenie uprawnień do wcześniejszej emerytury.

Jakie zawody obejmują pracę w warunkach szkodliwych w 2025 roku?

Lista zawodów uznawanych za pracę w szczególnych warunkach pochodzi z załączników do wspomnianego rozporządzenia z 1983 roku. Należą do nich m.in.:

• górnicy,
• hutnicy,
• pracownicy energetyki jądrowej,
• operatorzy pieców przemysłowych,
• spawacze,
• pracownicy narażeni na działanie azbestu,
• osoby pracujące przy produkcji środków chemicznych,
• pracownicy kanałów ściekowych,
• kierowcy pojazdów uprzywilejowanych i ciężkich,
• rybacy morscy.

Wymienione zawody są uznawane za niosące długotrwałe zagrożenie dla zdrowia – w związku z czym przysługują im dodatkowe uprawnienia.

Wcześniejsza emerytura za pracę w szkodliwych warunkach - zasady

Osoby, które przepracowały odpowiednią liczbę lat w warunkach szkodliwych, mogą ubiegać się o emeryturę w obniżonym wieku – nawet o kilka lat wcześniej niż standardowo. W zależności od rodzaju pracy, wiek emerytalny może być obniżony do:

• 55 lat dla kobiet,
• 60 lat dla mężczyzn.

Wymagany okres pracy w warunkach szczególnych to zazwyczaj co najmniej:

• 15 lat pracy w warunkach szczególnych,
• 20 lat ogólnego stażu dla kobiet,
• 25 lat ogólnego stażu dla mężczyzn.

Emerytura przysługuje na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (Dz.U. 2009 nr 153 poz. 1227) – tzw. emerytura na starych zasadach, o ile dana osoba zaczęła pracę przed 1 stycznia 1999 r.

Nowe zawody na liście? Kucharze walczą o swoje prawa - petycja

W 2025 roku do Ministerstwa Zdrowia trafiła petycja złożona przez pracowników gastronomii, naukowców i lekarzy, domagająca się uznania zawodu kucharza za pracę w warunkach szkodliwych.

Sygnatariusze podkreślają, że kuchnie – szczególnie zasilane gazem – generują emisję niebezpiecznych substancji, takich jak benzen, formaldehyd, NO2 czy pyły PM2.5. Wieloletnie narażenie na te czynniki znacząco zwiększa ryzyko chorób układu oddechowego, sercowo-naczyniowego i nowotworów.

Postulaty obejmują m.in.:

• uznanie pracy w kuchni jako szkodliwej dla zdrowia,
• obowiązkowe pomiary stężeń zanieczyszczeń,
• poprawę wentylacji i nadzór PIP oraz Sanepidu,
• edukację i kampanie informacyjne,
• promocję płyt indukcyjnych jako bezpieczniejszej alternatywy.

Jeśli postulaty kucharzy zostaną uznane, może to otworzyć im drogę do wcześniejszych emerytur i dodatków z tytułu pracy w warunkach szkodliwych.

Praca w warunkach szkodliwych a dodatki finansowe

Nie tylko wcześniejsza emerytura należy się pracownikom narażonym na czynniki szkodliwe. Wielu z nich otrzymuje tzw. dodatek za pracę w warunkach szczególnych. Jego wysokość ustala pracodawca na podstawie wewnętrznego regulaminu pracy lub układów zbiorowych.

Dodatek ten może wynosić od kilkudziesięciu do kilkuset złotych miesięcznie – w zależności od branży, ryzyka i specyfiki stanowiska. Pracownik ma też prawo do częstszych badań lekarskich, środków ochrony osobistej i zmniejszonej normy czasu pracy.

Powiązane świadczenia: renta z tytułu niezdolności do pracy

Wieloletnie narażenie na warunki szkodliwe może prowadzić do trwałej utraty zdrowia. W takich przypadkach pracownik może ubiegać się o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Warunki jej przyznania określa ustawa o emeryturach i rentach z FUS.

Od 1 marca 2025 najniższa renta to 1 878,91 zł brutto dla całkowitej niezdolności, 1 409,18 zł dla częściowej - dane ZUS z marca 2025 r. Osoba ubiegająca się o to świadczenie musi:

• być uznana przez lekarza orzecznika ZUS za niezdolną do pracy,
• mieć wymagany okres składkowy i nieskładkowy.

Renta może być też przyznana czasowo lub na stałe – w zależności od stanu zdrowia.

Jak zmienia się lista zawodów szkodliwych?

Obowiązujące przepisy pochodzą sprzed ponad 40 lat – z 1983 roku. Mimo postępu technologicznego i zmieniających się realiów pracy, lista zawodów w warunkach szczególnych nie była istotnie aktualizowana.

Postulaty rozszerzenia tej listy – jak w przypadku kucharzy – pojawiają się regularnie. Eksperci wskazują, że zawody takie jak kierowcy autobusów miejskich, sprzątaczki, pracownicy ochrony czy nauczyciele w szkołach specjalnych również powinni być brani pod uwagę.

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zapowiedziało w 2024 roku przegląd przepisów dotyczących prac szczególnych, jednak do czerwca 2025 roku nie opublikowano jeszcze konkretnych projektów zmian.