Od przeszło miesiąca obowiązują znowelizowane przepisy kodeksu cywilnego. Umożliwiają one każdemu zainteresowanemu zapisanie w testamencie konkretnych przedmiotów (rzeczy), które po jego śmierci przypadną wskazanym w nim osobom. Przywilej ten nie dotyczy jednak każdego testamentu.

Tylko u notariusza

W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Jest to tzw. zapis windykacyjny. Kodeks cywilny ogranicza jednak katalog przedmiotów, które mogą być przedmiotem takiego zapisu. Zgodnie z nim w testamencie można wskazać:
● rzeczy oznaczone co do tożsamości,
Reklama
● zbywalne prawo majątkowe,
● przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
● ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Należy jednak pamiętać, że ustanowiony przez testatora zapis windykacyjny będzie bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. W praktyce oznacza to, że w przypadku gdy spadkodawca zapisze w testamencie np. używany przez siebie samochód, a po jego śmierci okaże się, że samochód nie był jego własnością, to taki pojazd mimo odpowiedniego zapisu nie trafi do osoby obdarowanej. Podobnie będzie w przypadku gdy przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności. Tu także zapis nie przyniesie oczekiwanego rezultatu, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należał do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. [Przykład 1]

Warunki i terminy

Przyszły spadkodawca przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego nie może też zastrzec warunku lub terminu. Oznacza to, że nie można uzależniać przekazania określonego w testamencie przedmiotu przykładowo od dostania się obdarowanego na studia. Gdyby nawet do tego zastrzeżenia doszło, to i tak, co do zasady, z mocy kodeksu cywilnego będzie się przyjmowało, że określony warunek lub termin nie istnieją.
W praktyce może się jednak zdarzyć, że z treści testamentu lub z okoliczności danego przypadku będzie wynikało, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie uczyniłby zapisu. W takim wypadku zapis windykacyjny nie będzie ważny, a wskazany w testamencie przedmiot nie trafi do wyznaczonej w nim osoby. Uczyniony zaś zapis windykacyjny wywoła skutki zapisu zwykłego. Gdyby zaś ziszczenie się albo nieziszczenie postawionego warunku bądź nadejście terminu nastąpiło, jeszcze zanim umrze spadkodawca, to nie wywrze to wpływu na ważność warunku i terminu, a także całego zapisu.

Zapis zwykły

Oprócz zapisu windykacyjnego spadkodawca może w testamencie ustanowić zapis zwykły. W ten sposób obciąża nim spadkodawcę ustawowego lub testamentowego, lub innego zapisobiercę i zobowiązuje go do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. W odróżnieniu od zapisu windykacyjnego, zapis zwykły nie wymaga szczególnej formy. Oznacza to, że może być on również sporządzony w testamencie własnoręcznym czy ustnym.
Między oboma zapisami występuje jednak istota różnica. Zapis zwykły wywołuje tylko skutki obligacyjne, a co za tym idzie nie przenosi wprost z chwilą śmierci testatora własności rzeczy na rzecz osoby uprawnionej. Aby własność przedmiotu zapisu przeszła na zapisobiercę, niezbędna jest umowa przenosząca własność. Gdy umowa nie zostanie dobrowolnie zawarta, to zapisobiercy przysługuje prawo do wystąpienia z roszczeniem do spadkobiercy niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Dodatkowo zapisobierca zwykły nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe, pod warunkiem że nie jest jednocześnie spadkobiercą, podczas gdy zapisobierca windykacyjny odpowiada razem z innymi spadkobiercami.
Samo roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu. Należy również pamiętać, że w wyroku z 28 października 2004 r. (III CK 461/2003, LexPolonica nr 378868) Sąd Najwyższy wskazał, od kiedy liczyć termin przedawnienia. Zgodnie z powołanym orzeczeniem termin przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu rozpoczyna się od dnia, w którym zapisobierca dowiedział się o ogłoszeniu testamentu.

Odrzucenie spadku

Do zapisów windykacyjnych stosowane są odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności. W konsekwencji pozostali spadkobiercy mogą się domagać, aby zapisobierca windykacyjny nie objął przyznanego mu w testamencie notarialnym przedmiotu, ponieważ jest niegodny dziedziczenia. Tę niegodność musi jednak stwierdzić sąd. [Przykład 2]
Tak jak w przypadku każdego testamentu, także w przypadku tego zawierającego zapis windykacyjny można go odwołać. W praktyce spowoduje to odwołanie ujętego w nim zapisu windykacyjnego. Samo odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament bądź też testament zniszczy albo pozbawi go cech, od których zależy jego ważność. Może też dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołanie zawartych tam postanowień, m.in. zapisu windykacyjnego. W tym przypadku przepisy kodeksu cywilnego nie uzależniają jednak skuteczności odwołania od sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego. Oznacza to, że odwołanie zapisu windykacyjnego może nastąpić w każdym dopuszczonym przez kodeks cywilny testamencie.
Kodeks cywilny dopuszcza również możliwość odrzucenia spadku przez zapisobiercę windykacyjnego. Jest to szczególnie istotne w sytuacji pozostawienia długów przez spadkodawcę i konsekwencji z tym związanych. Co do zasady, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Na złożenie odpowiedniego oświadczenia ma sześć miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania. Niezłożenie oświadczenia w terminie jest jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku. Wyjątkowo gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. To jednak nie wszystkie zasady związane z odpowiedzialnością za długi spadkowe.

Długi spadkowe

Generalnie kodeks cywilny przyjmuje, że do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. [Przykład 3]
Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Zasady te ulegają jednak pewnej modyfikacji, gdy spadkodawca, rozporządzając swoim majątkiem, uczynił zapis windykacyjny. W takiej sytuacji do chwili działu spadku wraz ze spadkobiercami solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe ponoszą także osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne. Natomiast rozliczenia między spadkobiercami a zapisobiercami windykacyjnymi następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń.
Spadkobiercom uwzględnia się ich udział w wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Dopiero zaś od chwili działu spadku spadkobiercy i osoby, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Odpowiedzialność osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny za długi spadkowe, jest jednak ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku.

Ważne

Odpowiedzialność za długi spadkowe zapisobiercy windykacyjnego jest ograniczona do wartości zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy

Przykłady

1 Czy do sporządzenia zapisu windykacyjnego niezbędna jest forma aktu notarialnego
Słyszałem o możliwości sporządzenia testamentu, w którym będę mógł rozporządzić przedmiotami wchodzącymi w skład mojego majątku na rzecz poszczególnych osób. Czy sporządzanie takiego dokumentu wymaga wizyty u notariusza?
Zapis windykacyjny może zostać wprowadzony tylko w testamencie sporządzonym przez notariusza w formie aktu notarialnego. Nie można go ująć w innych testamentach, np. zwykłym, napisanym w całości pismem ręcznym, czy ustnym. Skutecznego zapisu windykacyjnego nie może zawierać także testament szczególny, na przykład sporządzony w razie obawy rychłej śmierci spadkodawcy ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Zastrzeżenie formy aktu notarialnego w takim przypadku było niezbędne z uwagi na konieczność zabezpieczenia interesów osoby sporządzającej testament. Notariusz bowiem wyjaśni osobie czyniącej taki zapis skutki dokonywanych czynności.
2 Kiedy zapisobierca może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia
W testamencie spadkodawca uczynił zapis windykacyjny na rzecz jednego ze swojego synów. W wyniku wypadku samochodowego spowodowanego przez obdarowanego testator zginął. Czy można uznać go za niegodnego dziedziczenia?
Sąd może uznać zapisobiercę windykacyjnego za niegodnego dziedziczenia, gdy ten dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy bądź podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu. Podobnie będzie w sytuacji, gdy w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności, umyślnie ukrył albo zniszczył testament albo świadomie skorzystał z testamentu, który inna osoba podrobiła lub przerobiła. Okoliczności te przed sądem może podnosić każdy, kto ma interes w uznaniu zapisobiercy windykacyjnego za niegodnego dziedziczenia. Z takim żądaniem można wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się o przyczynie niegodności, ale nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku. Terminy te są terminami zawitymi prawa materialnego. W praktyce oznacza to, że nie podlegają one przywróceniu, zaś po ich upływie wygasa możliwość wytoczenia powództwa. Niezależnie od powyższego spowodowanie wypadku drogowego jest przestępstwem nieumyślnym. Nie jest też skierowane przeciwko określonym osobom. Innym słowy nie będzie stanowiło ono podstawy do uznania zapisobiercy za niegodnego.
3 Czy spadkobiercy zawsze ponoszą odpowiedzialność za długi spadkodawcy
Jako jeden ze spadkobierców mojej siostry dostałem wezwanie do zapłaty niespłaconej przez nią pożyczki. Pozostałe osoby uprawnione do dziedziczenia, w tym zapisobierca windykacyjny, takiego wezwania nie otrzymały. Czy muszę uregulować zobowiązanie?
Spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi. Ta polega na tym, że wierzyciel spadkowy może żądać spełnienia całości świadczenia od każdego z nich, od kilku albo od wszystkich wspólnie. Gdy jednak jedna z tych osób spełni świadczenie, to wówczas zwalnia pozostałych od uiszczenia długów spadkowych. W takiej sytuacji spadkobierca lub zapisobierca windykacyjny, który uregulował długi spadkowe, będzie miał roszczenia regresowe przeciwko pozostałym, którzy ponoszą odpowiedzialność za te długi. Należy jednak pamiętać, że odpowiedzialność osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny za długi spadkowe, jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku.
Podstawa prawna
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).