Od początku istnienia UE celem było zmniejszanie dysproporcji rozwojowych pomiędzy regionami, z naciskiem na obszary wiejskie, obszary dotknięte przemianami przemysłowymi, a także na regiony mające trudności z powodu degradacji środowiska naturalnego oraz problemów demograficznych.

W ramach polityki spójności na lata 2014-2020, Unia Europejska zdefiniowała trzy główne typy regionów: regiony słabiej rozwinięte, regiony w okresie przejściowym oraz regiony rozwinięte. Państwa Bałkanów Zachodnich, które biorą udział w procesach integracji europejskiej, należą do grupy obszarów najsłabiej rozwiniętych, wobec których istnieje konieczność inicjowania procesów rozwojowych.

Procesy konwergencji zawsze następowały wraz z pogłębieniem i rozszerzeniem europejskiej integracji gospodarczej. Dla krajów Bałkanów Zachodnich pełne członkostwo w Unii Europejskiej jest kluczowym, długoterminowym celem strategicznym. Aby go osiągnąć, ta grupa państw musi stworzyć odpowiednie warunki do zdefiniowania i wdrożenia kompleksowych zmian strukturalnych, które skutkować będą konwergencją z rozwiniętymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej.

Teoria konwergencji

Podstawą teorii konwergencji jest założenie, że państwa uprzemysłowione stają się coraz podobniejsze do siebie, pomimo istniejących różnic w warunkach ekonomicznych, politycznych i społecznych. Różnice rozwojowe pomiędzy poszczególnymi państwami wynikają z różnych, „odziedziczonych” stanów, cech geofizycznych, sposobów wdrażania poszczególnych rozwiązań w obszarze polityki publicznej itp., które z kolei prowadzą do zróżnicowanych efektów realizacji wspólnych lub podobnych działań politycznych. Konieczne jest zatem dążenie do zmniejszenia tych różnic, co powinno pozwolić na zwiększenie skuteczności realizowanej polityki publicznej.

Reklama

Przedmiotem konwergencji jest najczęściej gospodarka realna, mierzona wskaźnikami wzrostu gospodarczego. Jednak konwergencja może również odnosić się do różnych aspektów społeczeństwa i gospodarki, np. konwergencja stóp procentowych, systemów edukacji czy konwergencja technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Ponadto we współczesnych uwarunkowaniach gospodarczych najważniejszym czynnikiem w konwergencji jest kapitał ludzki. Osiągnięcie konwergencji strukturalnej jest w znacznej mierze uzależnione od istnienia siedmiu założeń optymalnego obszaru walutowego, które obejmują mobilność czynników produkcji (pracy), podobieństwo stóp inflacji, elastyczność cen i płac, otwartość handlu oraz istnienie handlu transgranicznego, integrację stóp procentowych oraz polityki fiskalnej, a także synchronizację cykli koniunkturalnych.

Osiągnięcie konwergencji strukturalnej poprzez oddziaływanie jednolitego rynku (w przypadku UE rynku wewnętrznego) będzie prowadzić do pozytywnych efektów poprzez upodabnianie się systemów gospodarczych. Wynikać to będzie z wpływu instrumentów rynkowych, takich jak: polityka konkurencji, liberalizacja rynku kapitałowego czy realizacja innych swobód rynkowych itp. Konwergencja jest złożonym i kompleksowym procesem, którego podstawowym celem jest zmniejszenie i wyrównanie dysproporcji rozwojowych pomiędzy regionami, zaś ostatecznym celem jest osiągnięcie wzrostu gospodarczego, zwiększanie produktywności i poprawa jakości życia społeczeństwa.

>>> Czytaj też: Te kraje stoją w kolejce do UE. Co trzeba wiedzieć o państwach Bałkanów Zachodnich?

W przypadku państw Bałkanów Zachodnich współczesne tendencje gospodarcze oraz problemy związane z europejskimi procesami integracyjnymi generują nowe wyzwania. Przyspieszenie procesów integracji, osiągnięcie konwergencji i spójności wymaga wdrożenia nowych paradygmatów rozwojowych, opartych na nowoczesnych źródłach wzrostu gospodarczego.

Wzrost PKB

W latach 2008 – 2018 wszystkie państwa Bałkanów Zachodnich odnotowały wzrost PKB per capita. Według najnowszych, dostępnych danych najwyższy poziom PKB per capita w tej grupie państw osiągnęły Czarnogóra (8761 dolarów) oraz Serbia (7234 dolarów), natomiast najniższy poziom jest obecne notowany w Kosowie (5951 dolarów). Jednak w porównaniu ze średnią dla Unii Europejskiej nadal istnieją znaczne dysproporcje. Mówiąc konkretniej, średnia wartość PKB per capita w UE wyniosła w 2018 r. 36 532 dol. i była prawie sześć razy wyższa niż średnia w krajach Bałkanów Zachodnich. W analizowanym okresie gospodarki państw Bałkanów Zachodnich rozwijały się w średnim tempie 3,83 proc. rocznie, czyli szybciej od średniego tempa wzrostu PKB w Unii Europejskiej (2 proc.). Najwyższe, średnie tempo wzrostu gospodarczego osiągnęły Kosowo, Albania i Macedonia Północna, podczas gdy najwolniejszy wzrost gospodarczy notowany jest w Bośni i Hercegowinie. Sytuacja ta jest zgodna z podstawowymi założeniami teorii konwergencji, które wskazują, że tempo wzrostu jest szybsze w krajach mniej rozwiniętych.

Rynek pracy

Obserwowane państwa nadal borykają się z bardzo wysoką stopą bezrobocia, chociaż w porównaniu z początkiem analizowanego okresu sytuacja jest trochę lepsza. Najgorsze wyniki notują Kosowo (30,3 proc.) i Macedonia Północna (22,4 proc.), a najlepsze w Serbii (13,6 proc.) i Albanii (13,7 proc.). Średnia stopa bezrobocia w obserwowanych państwach wynosi 26,9 proc. i jest prawie cztery razy wyższa od średniej dla Unii Europejskiej. Innym ważnym wskaźnikiem jest również odsetek osób zatrudnionych w wieku 20 – 64 lat. Najwyższe wskaźniki zatrudnienia spośród państw Bałkanów Zachodnich występują w Albanii (63,9 proc.), Serbii (63,1 proc.) i Czarnogórze (58,2 proc.), natomiast najniższy wskaźnik zanotowano w Kosowie (34,4 proc.). Średni wskaźnik zatrudnienia ludności w wieku 20 – 64 lat w omawianych państwach wynosi 63,88 proc., czyli znacznie poniżej średniego poziomu w Unii Europejskiej. W kontekście celu wyznaczonego przez Unię Europejską w strategii „Europa 2020”, w której podkreślana jest potrzeba osiągnięcia do 2020 r. średniej stopy zatrudnienia ludności w wieku 20 – 64 lat na poziomie 75 proc., wydaje się oczywiste, że obserwowane kraje muszą zdefiniować i wdrożyć kompleksowe reformy rynku pracy, by osiągnąć konwergencję w tym obszarze.

W obliczu opisywanej, złej sytuacji na rynku pracy ludność tych państw boryka się również z niskim poziomem płac minimalnych. Sytuacja ta prowadzi do wielu niekorzystnych zjawisk społecznych, objawiających się przede wszystkim powszechnym niezadowoleniem we wszystkich segmentach społeczeństwa oraz zwiększonym poziomem emigracji, w tym szczególnie osób młodych i wykształconych; a także podwyższonym udziałem w populacji osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Dostępne dane wskazują, że w obserwowanym okresie nastąpił wzrost płac minimalnych. Wyraźnie widać, że ich poziom jest najwyższy w Czarnogórze (288,05 euro), Macedonii Północnej (236,05 euro) oraz Serbii (253,10 euro). Porównując te dane z danymi Eurostatu z 2019 r. dla państw członkowskich UE, możemy zauważyć, że w analizowanych krajach poziomy płac minimalnych są wyższe od tych notowanych w Bułgarii (184,07 euro) oraz Rumunii (217,5 euro).

Jak wspomniano powyżej, niekorzystna sytuacja na rynku pracy i niski poziom płac minimalnych skutkują wzrostem odsetka ludności zagrożonej ubóstwem i wykluczeniem społecznym. W obserwowanych krajach najwyższy udział osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym obserwowany jest w Serbii (31,6 proc.), Czarnogórze (31,5 proc.) i Macedonii Północnej (25,9 proc.). Wartości tego wskaźnika (za wyjątkiem Macedonii Północnej) są znacznie wyższe od średniej dla państw UE, która w 2017 r. wyniosła 22,4 proc. W rozważaniach dotyczących poziomu życia powinny być również brane pod uwagę wydatki na ochronę zdrowia. Dostępne dane wskazują, że najwyższe poziomy takich wydatków notowane są w Bośni i Hercegowinie (9,23 proc. PKB) oraz Serbii (9,14 proc. PKB). W tych państwach poziom wydatków na ochronę zdrowia jest tylko nieznacznie niższy od średniej dla państw członkowskich UE (9,93 proc. PKB). Tymczasem w pozostałych państwach Bałkanów Zachodnich wspomniane wydatki utrzymują się na dużo niższym poziomie.

Analiza wskaźników wzrostu gospodarczego, rynku pracy oraz poziomu życia pozwala na identyfikację pewnych pozytywnych zmian. Jednak porównując te wskaźniki z poziomem rozwoju Unii Europejskiej, którego osiągnięcie jest kluczowym strategicznym celem dla tej grupy państw, widzimy, że nadal utrzymują się znaczne różnice rozwojowe. Obserwowana grupa państw stoi obecnie przed wyzwaniem, jakim będzie przezwyciężenie zidentyfikowanych ograniczeń. To wymaga skoncentrowania się na poprawie różnych tzw. wskaźników rozwoju, co jest także głównym przedmiotem kluczowych polityk i strategii europejskich.

Edukacja i produktywność

Dostępne dane ze statystyk krajowych i europejskich wskazują, że w obserwowanym okresie nastąpił wzrost poziomu inwestycji w badania i rozwój. Jednak w analizowanych państwach wskaźniki te wciąż pozostają na bardzo niskim poziomie (zwłaszcza w Bośni i Hercegowinie). Wyjątkiem jest Serbia, gdzie inwestycje w badania i rozwój osiągnęły najwyższy poziom wśród analizowanych państw (0,93 proc. PKB). Mimo to poziom wydatków na badania i rozwój w tym państwie jest wciąż znacznie niższy od średniej unijnej (2,03 proc. PKB). Inwestycjom w badania i rozwój powinien również towarzyszyć odpowiedni poziom inwestycji w edukację. Wpływowi ekonomiści podkreślają, że jakość zasobów ludzkich jest jednym z kluczowych warunków osiągnięcia konwergencji gospodarczej. Dane te wskazują na stosunkowo wysokie wartości tego wskaźnika w obserwowanych państwach, przy czym najwyższy poziom zanotowany został w Kosowie. Wartości tego wskaźnika w obserwowanych państwach kształtują się na poziomie znacznie powyżej średniej dla UE (2,3 proc. PKB w 2017 r.). Sama wielkość inwestycji nie jest jednak wystarczająca, aby osiągnąć postęp gospodarczy i zmniejszyć dysproporcje rozwojowe. Inwestycje powinny koncentrować się na konkretnych celach i priorytetach, których realizacja przyniesie pozytywne skutki gospodarcze i społeczne.

Pozytywne trendy w dziedzinie edukacji są również widoczne we wskaźnikach udziału w populacji osób z wykształceniem wyższym, które rosły w omawianym okresie. Wskaźnik ten osiągnął najwyższe wartości w Czarnogórze (34 proc.), Serbii (31,4 proc.) i Macedonii Północnej (30,6 proc.). Niestety wskaźnik ten pokazuje również, że analizowane państwa wciąż pozostają w tyle za średnią dla UE (40,7 proc.). Rosnące inwestycje w badania i rozwój, edukację oraz jej produkty powinny ostatecznie doprowadzić do wzrostu poziomu produktywności. Analizowane dane pokazują, że najwyższy wzrost produktywności osiągnęła Czarnogóra, a w dalszej kolejności Bośnia i Hercegowina oraz Albania. W innych krajach obserwujemy spadek produktywności.

Sytuacja okazuje się jeszcze bardziej niekorzystna, kiedy spojrzymy na średnie wartości dla całego analizowanego okresu. Wzrost produktywności wystąpił tylko w Albanii, Czarnogórze i Kosowie, podczas gdy w innych krajach doszło do spadku. Ponadto patrząc na średnią dla wszystkich analizowanych krajów widzimy, że pomimo zwiększonych inwestycji w „nowoczesne źródła wzrostu gospodarczego”, ta grupa państw doświadcza ogólnego spadku produktywności.

Ta sytuacja, jak również inne zidentyfikowane w trakcie opisanych badań wyzwania i ograniczenia, są podstawą do zdefiniowania oraz przeprowadzenia złożonych zmian strukturalnych, które przyczynią się do dalszej konwergencji tej grupy państw i będą wspierać ich dalszą integrację z Unią Europejską.

Autor: Vedran Obućina