W ostatnich latach we włoskim sektorze bankowym doszło do wielu fuzji. Na rynku jest coraz mniej banków, ale są one za to większe i silniejsze. Na koniec 2021 r. we Włoszech funkcjonowało 456 banków (dane Banku Włoch). Liczba banków w latach 2012–2021 zmniejszyła się o 250 (z 706 na koniec 2012 r.). Unicredit jest uznawany przez Radę Stabilności Finansowej za G-SIBs, czyli globalny bank systemowo ważny.
Bankowe fuzje
Niedawno we Włoszech doszło do największej transakcji M&A w europejskiej bankowości od wybuchu globalnego kryzysu finansowego. Mowa tu o przejęciu w 2020 r. przez grupę Intesa Sanpaolo innego dużego włoskiego banku – UBI Banca. Procesy konsolidacyjne we włoskiej bankowości wynikają również ze złej kondycji niektórych banków i konieczności restrukturyzacji. Na początku roku (w lutym 2022 r.) duży bank BPER doszedł do porozumienia z włoskim funduszem gwarantowania depozytów co do przejęcia banku Carige z Genui, który od dłuższego czasu przechodził kryzys.
W wyniku procesów konsolidacyjnych wzrosła koncentracja we włoskim sektorze bankowym. Kiedy w 2008 r. wybuchł globalny kryzys finansowy, wskaźnik HHI (popularny miernik służący do oceny koncentracji rynku) był na poziomie 307, a udział pięciu największych banków w aktywach sektora bankowego ogółem (tzw. wskaźnik CR5) wynosił 31,2 proc. Na koniec 2020 r. HHI wzrosły do poziomu 675, a CR5 – do 49,3 proc. Na tle innych państw UE te wielkości nie są jednak wysokie, a włoski sektor ciągle jest rozdrobniony (wartość wskaźnika HHI poniżej 1000 wskazuje na niską koncentrację).
Mniej placówek bankowych
Włoskie banki ograniczają stacjonarną sieć dystrybucji usług bankowych. Od początku pandemii do końca 2021 r. liczba placówek bankowych we Włoszech zmniejszyła się o ponad 2,6 tys. W grudniu 2021 r. nadal działało ponad 20 tys. placówek i około 30 tys. wielofunkcyjnych bankomatów. Mieszkańcy Włoch mieli prawie 61 mln kart debetowych (ludność Włoch wynosi około 60 mln).
Zgodnie z informacjami podawanymi przez Bank Włoch na koniec 2021 r. na 100 tys. mieszkańców przypadało 37 placówek bankowych (w 2020 r. 39). Mniejsza sieć placówek oznacza spadek zatrudnienia w bankach, które na koniec 2021 r. wynosiło około 269 tys. osób. Cyfryzacja włoskiego rynku bankowego postępuje, ale wolniej niż w państwach skandynawskich czy nawet w Niemczech, gdzie gotówka ma się dobrze. Może się to jednak zmienić, ponieważ – jak wynika z raportu przygotowanego przez Bank Włoch – szybko rosną wydatki na technologie FinTechOtwiera się w nowym oknie, a także liczba projektów skoncentrowanych na innowacjach technologicznych.
Rys historyczny
Włochy to kolebka europejskiej bankowości. Tu właśnie, we włoskich miastach, w XIV i XV w., powstawały banki zakładane przez członków bogatych rodów kupieckich. Często przywoływanym przykładem dużego banku z tamtych czasów jest bank pochodzących z Florencji Medyceuszy, który działał przez prawie 100 lat. Błędy w zarządzaniu przyczyniły się niestety do jego upadku w 1494 r.
W momencie zjednoczenia w 1861 r. Włochy miały bardzo rozdrobniony i zacofany sektor bankowy (zarówno pożyczki, jak i depozyty stanowiły około 1 proc. PKB), a w obrocie gospodarczym powszechnie stosowano barter. W kolejnych dekadach włoska bankowość intensywnie się rozwijała, nadrabiając zaległości. Jej rozwój został zahamowany dopiero przez wybuch Wielkiego Kryzysu w XX w. Włoskie banki posiadały bowiem akcje bankrutujących spółek z branży przemysłu ciężkiego. Doprowadziło to do strat i potrzebne było wsparcie państwa. Banki otrzymały je w latach 1934–1936. Następstwem tego była jednak nacjonalizacja dużych banków. Do lat 90. XX w. we włoskim sektorze bankowym istotną rolę odgrywało państwo. Jak powiedział Lorenzo Colucci z NatWest Markets: „przez 50 lat włoska bankowość była skamieniałym lasem, w którym nic się nie działo”.
Państwo w 1992 r. było posiadaczem 68 proc. włoskiego sektora bankowego. We włoskim systemie bankowym do zmian własnościowych i jego prywatyzacji przyczyniła się m.in. tzw. ustawa Amato (Giuliano Amato był dwukrotnie premierem Włoch; ostatni raz w latach 2000–2001), która wzmocniła nadzór nad bankami działającymi we Włoszech. Reformy utorowały także drogę do rozwoju bankowości uniwersalnej.
Pod względem wielkości aktywów, kapitalizacji giełdowej oraz sieci punktów sprzedaży największym włoskim bankiem jest Intesa Sanpaolo. Drugą pozycję zajmuje mediolańska grupa Unicredit, która odegrała ważną rolę w prywatyzacji i rozwoju polskiego sektora bankowego. Trzeci pod względem wielkości aktywów jest założony w 1850 r. państwowy bank inwestycyjny o nazwie Cassa Depositi e Prestiti, który ogrywa rolę banku rozwoju. Kolejnym bankiem komercyjnym we Włoszech jest Banco BPM z Werony.
Wraz z postępującą integracją europejską rynek bankowy we Włoszech stał się otwarty i atrakcyjny dla banków z innych państw Unii Europejskiej. Warto zwrócić uwagę na zaangażowanie banków francuskich. Dla przykładu duży włoski bank Banca Nazionale del Lavoro jest spółką zależną od grupy BNP Paribas, a Credit Agricole działa na włoskim rynku pod własną marką.
Segmenty włoskiego rynku bankowego
Jednym z segmentów włoskiego rynku bankowego są banki oszczędnościowe, wywodzące się z kas (casse di risparmio) powstałych w I połowie XIX w. Historia tych instytucji jest znacznie dłuższa i związana z bankami pobożnymi (monte di pietà). Działalność kas miała charakter i komercyjny, i filantropijny. W wyniku reform doszło do przekształcenia kas oszczędnościowych w spółki akcyjne i przeniesienia działalności dobroczynnej do fundacji.
Bankowość spółdzielcza odgrywa we Włoszech mniejszą rolę niż np. w Niemczech czy Austrii, co widać m.in. w słabiej rozwiniętej bazie członkowskiej. We Włoszech wykształciły się dwa rodzaje banków spółdzielczych. Jednym z nich są banki ludowe (banche popolari), oparte na modelu, który stworzył oraz propagował włoski finansista i polityk Luigi Luzzatti (był m.in. premierem Włoch w latach 1910–1911). Pierwszy tego typu bank rozpoczął działalność w Lodi, niedaleko Mediolanu. Duże banki ludowe były przymusowo przekształcane w spółki akcyjne.
Jako drugi typ banku spółdzielczego we Włoszech powstały także banki oparte na idei Raiffeisena (banche di credito cooperativo). Udzielają one pożyczek tylko swoim członkom i po przekształceniach funkcjonują w ramach dwóch grup spółdzielczych. Większa z nich to grupa Iccrea, zarządzająca siecią około 2,5 tys. placówek i zatrudniająca ponad 20 tys. osób. Jej łączne aktywa wynoszą dzisiaj około 180 mld euro.
Włoskie banki za granicą
Jednym z kierunków rozwoju włoskich banków jest ekspansja zagraniczna. W ostatnich trzech dekadach te największe uczestniczyły w procesach prywatyzacyjnych w Europie Środkowo-Wschodniej, na Bałkanach i w Afryce (np. częścią grupy Intesa Sanpaolo jest Bank of Alexandria, duży bank egipski). Ważnym kierunkiem ekspansji była również Europa Zachodnia, w tym Niemcy. Włoska grupa Unicredit funkcjonuje na rynku niemieckim pod marką HypoVereinsbank i jest jednym z największych banków w Niemczech. Co jakiś czas powraca temat połączenia Commerzbanku i Unicredit. Z doniesień prasowych wynika, że rozmowy odłożono z uwagi na agresję Rosji wobec Ukrainy.
Włoskie banki mają też stosunkowo długą historię kontaktów z Rosją. Pierwsze relacje zostały nawiązane przez Banca Commerciale Italiana (BCI nie działa już na rynku, ponieważ w 1999 r. został przejęty, ale był to jeden z największych włoskich banków) zaraz po powstaniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W latach 60. XX w. BCI zaangażował się w rozwój przemysłu samochodowego w ZSRR oraz budowę rurociągu gazowego.
Zaangażowanie włoskiego sektora bankowego na Białorusi, w Rosji i Ukrainie na koniec 2021 r. wynosiło 29,1 mld euro, z tego 20,6 mld euro stanowiły aktywa finansowe, a resztę gwarancje – takie informacje przedstawiono w przygotowanym przez Bank Włoch najnowszym raporcie o stabilności finansowej, który ukazał się w kwietniu 2022 r.
Na rynku rosyjskim zaangażowana jest grupa Unicredit. W Rosji działa Unicredit Russia, zatrudniający kilka tysięcy osób. Na szczęście to zaangażowanie nie stanowi istotnego zagrożenia dla pozycji kapitałowej tego banku. Co więcej, Unicredit odłożył 1,3 mld euro na pokrycie potencjalnych strat związanych z ekspozycją na Rosję, ponieważ rozważa wyjście z tego państwa. Na rosyjskim rynku bankowym działa też największa włoska grupa bankowa Intesa Sanpaolo, która m.in. świadczy usługi za pośrednictwem spółki zależnej, zatrudniającej 980 osób i mającej 28 oddziałów. Grupa Intesa odgrywa także istotną rolę w finansowaniu handlu między Rosją a Włochami. Bank poinformował niedawno, że od początku agresji Rosji nie przeprowadził żadnej nowej transakcji z kontrahentem rosyjskim czy białoruskim. Wcześniej jednak Intesa Sanpaolo finansowała ważne projekty inwestycyjne, m.in. budowę gazociągu Blue Stream. Na rynku ukraińskim Intesa jest od kilkunastu lat właścicielem banku Pravex, który jednak nie jest dużym bankiem, a dodatkowo jest nierentowny.
Gospodarka i sytuacja na świecie a problemy banków
Ze względu na dominującą rolę banków i kredytu w finansowaniu przedsiębiorstw oraz słabo rozwinięty rynek obligacji korporacyjnych włoska gospodarka mocno odczuła problemy banków (w tym spadek podaży kredytów), które wystąpiły po wybuchu globalnego kryzysu finansowego (2008 r.), a nieco później kryzysu zadłużeniowego w strefie euro. We włoskiej bankowości, w wyniku tych kryzysów, narastał problem kredytów zagrożonych (niespłacanych terminowo). Odsetek tych kredytów był duży, jednak presja nadzoru doprowadziła do ograniczenia tego problemu. Większość włoskich banków może się dziś pochwalić relatywnie dobrą jakością portfela kredytowego.
Wspomniany już raport Banku Włoch, poświęcony stabilności finansowej, wskazuje, że „włoski system bankowy stoi w obliczu zagrożeń wynikających z wojny w Ukrainie, jednak ma on silniejszą pozycję niż pod koniec 2019 r., w przededniu wybuchu pandemii”. Z informacji Banku Włoch wynika, że wskaźnik adekwatności kapitałowej CET1 (miara pozwalająca procentowo ocenić, ile bank ma funduszy własnych o wysokiej jakości w stosunku do aktywów ważonych ryzykiem) kształtował się na relatywnie wysokim poziomie i w grudniu 2021 r. wyniósł dla całego sektora 15,3 proc. Bezpieczeństwo finansowe banków to nie tylko adekwatność kapitałowa, ale również dobra płynność i wysoka jakość kredytów. Pod względem płynności włoski sektor bankowy wypada bardzo dobrze. Po pierwsze, finansowanie włoskich banków opiera się na stabilnych depozytach gospodarstw domowych. Po drugie, nadzorcze normy płynności (wskaźniki NSFR i LCR) wskazują, że banki nie mają większych problemów z płynnością strukturalną i krótkoterminową. W raporcie wskazano też, że „w 2021 r. rentowność włoskich banków znacznie wzrosła w porównaniu z 2020 r.”. Jako główną przyczynę wzrostu rentowności przedstawiono redukcję rezerw na straty kredytowe. W raporcie stwierdzono również, że przy ogólnym wzroście rentowności w całym sektorze odnotowano przypadki niestabilności wśród małych i średnich banków. W ich sytuacji możliwości obniżania kosztów i koniecznej transformacji cyfrowej są ograniczone głównie przez wysoki odsetek kredytów zagrożonych.
Włochów martwią problemy banku Monte dei Paschi di Siena. Ten najstarszy bank na świecie w 2021 r. wypadł bardzo słabo w teście warunków skrajnych przeprowadzonym przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego i gdyby zrealizował się najgorszy scenariusz, stałby się niewypłacalny. W niekorzystnym scenariuszu założono przedłużanie się pandemii COVID-19 i utrzymywanie się niskich stóp procentowych przez dłuższy czas.
Zasadniczo włoski sektor bankowy ma jednak solidne podstawy rozwoju. Kredyty zagrożone nie stanowią obecnie obciążenia, co z pewnością ułatwi rozwój w najbliższym okresie. Niebezpieczne jest natomiast ryzyko geopolityczne związane z agresją militarną Rosji na Ukrainę. Ekspozycja włoskiego sektora bankowego na oba te kraje jest stosunkowo duża na tle innych państw UE, jednak nie powinna zagrozić stabilności finansowej. Dynamikę rozwoju sektora bankowego może natomiast ograniczać skromny popyt na kredyty ze strony przedsiębiorstw, na co zwrócono uwagę we wspomnianym już biuletynie ekonomicznym Banku Włoch, opublikowanym w kwietniu 2022 r.
