Zarzuty dotyczące zmian w organizacji i ocenianiu lekcji religii w szkołach i przedszkolach

Wnioskodawcy sformułowali szereg zarzutów wobec zmian w przepisach dotyczących nauczania religii w publicznych szkołach i przedszkolach, wskazując na ich negatywne konsekwencje zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli.

Pierwszym z zarzutów było kwestionowanie konstytucyjności rozporządzenia Ministra Edukacji z dnia 22 marca 2024 r., zmieniającego przepisy w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych. W szczególności chodziło o § 1 pkt 2 i 3 tego aktu, na mocy którego uchylono możliwość wliczania oceny końcowej z religii do średniej ocen ucznia. Wnioskodawcy określili te zmiany jako „radykalne” i dotyczące zasad organizacji lekcji religii.

Ich zdaniem, decyzja ta znacząco obniżyła rangę przedmiotu religii w oczach uczniów i rodziców, ponieważ, ich zdaniem uczniowie mogą tracić motywację do uczestnictwa w zajęciach, jeśli ocena z religii nie wpływa na średnią końcową.

Wnioskodawcy podkreślali, że „lekcja religii to nie tylko przekaz wiedzy o wierze, Piśmie Świętym i Ewangelii, ale przede wszystkim nauczanie podstawowych wartości. Bez tej wiedzy odróżnianie dobra od zła oraz podejmowanie właściwych decyzji w kluczowych dziedzinach życia staje się zdecydowanie trudniejsze”. W związku z tym uważali, że rozporządzenie Ministra Edukacji narusza konstytucyjne prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, gwarantowane zarówno przez Konstytucję RP, jak i konkordat.

Kolejnym zarzutem było uznanie za niekonstytucyjne całego rozporządzenia Ministra Edukacji z dnia 26 lipca 2024 r., zmieniającego przepisy dotyczące organizacji nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. z 2024 r., poz. 1158). Zdaniem wnioskodawców, akt ten w całości powinien zostać poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego, ponieważ dotyczy zasad organizacji zajęć religii. W ich opinii, wszystkie tego typu akty prawne wymagały uzgodnień i porozumienia z władzami Kościoła katolickiego, zgodnie z przepisami Konstytucji, ustaw oraz umów międzynarodowych.

Ostatnim przedmiotem kontroli był § 1 powyższego rozporządzenia. Przepis ten zmienił § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 2020 r., poz. 983), który od 1 września 2024 r. otrzymał nowe brzmienie:

„Przedszkole i szkoła organizują naukę religii w grupie obejmującej wychowanków danego oddziału albo uczniów danego oddziału lub danej klasy, jeżeli na naukę religii w danym oddziale lub danej klasie zgłosi się nie mniej niż siedmiu wychowanków tego oddziału albo uczniów tego oddziału lub tej klasy”.

Zdaniem wnioskodawców, zapis ten może prowadzić do faktycznej eliminacji lekcji religii w sytuacji, gdy liczba chętnych uczniów w danym oddziale nie przekroczy siedmiu. W takich przypadkach szkoła może zaniechać organizacji zajęć, nawet wbrew woli rodziców i samych uczniów.

Co więcej kolejne rozstrzygnięcia zaskarżanego rozporządzania dały także możliwość dezorganizacji lekcji religii i radykalnego zmniejszenia ich ilości ze względu na prawo łączenia klas i to w trzech przedziałach wiekowych: uczniowie klas I-III (w wieku od 7 do 10 lat), IV-VI (w wieku od 11 do 13 lat) oraz VII-VIII (w wieku od 14 do 15 lat). Zdaniem wnioskodawców, zgrupowanie dzieci z różnych roczników w jednej grupie i w jednym czasie uniemożliwia właściwe nauczanie religii zgodnie z programem.

W opinii wnioskodawców, wprowadzone przepis dały szkołom arbitralną możliwość ograniczania nauczania religii, co w praktyce może prowadzić do nierealizowania programu nauczania tego przedmiotu w wielu klasach. Dodatkowo, skutkuje to ograniczeniem zatrudnienia nauczycieli religii, a tym samym możliwości wykonywania przez nich swojego zawodu. W rezultacie, nauczanie religii w szkołach publicznych może stać się iluzoryczne.

Zaskarżone przepisy i podstawy prawne wniosku do Trybunału Konstytucyjnego

Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej uzasadnienie, wnioskodawcy wnieśli o zbadanie zgodności z Konstytucją oraz innymi aktami prawnymi następujących przepisów:

§ 1 pkt 2 i 3 Rozporządzenia Ministra Edukacji z dnia 22 marca 2024 r., zmieniającego rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych - w zakresie, w jakim przepisy te wyłączają ocenę klasyfikacyjną z religii z obliczania średniej ocen ucznia, a ponadto zostały wydane bez uzgodnienia i porozumienia z władzami Kościoła katolickiego (Konferencją Episkopatu Polski),

  • z art. 25 ust. 3 i 4 Konstytucji RP, w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz art. 27 Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., a także z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 26 lipca 2024 r., zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach - w zakresie, w jakim zostało wydane bez uzgodnienia i porozumienia z Konferencją Episkopatu Polski,

  • z art. 25 ust. 3 i 4 Konstytucji RP, w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz art. 27 Konkordatu, a także z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

§ 1 Rozporządzenia Ministra Edukacji z dnia 26 lipca 2024 r., zmieniającego ww. rozporządzenie - w zakresie, w jakim uzależnia organizację lekcji religii od zgłoszenia się co najmniej siedmiu wychowanków oddziału albo uczniów danej klasy lub oddziału, oraz dopuszcza organizację zajęć religii w grupach międzyklasowych obejmujących dzieci w różnym wieku,

  • z art. 48 ust. 1 Konstytucji RP, w związku z art. 53 ust. 3 i 4 Konstytucji RP, oraz z art. 12 ust. 1 i 2 Konkordatu z dnia 28 lipca 1993 r.

Przed zmianami uczestnictwo w religii było dobrowolne, ale oceniane i wliczane do średniej

Zgodnie z art. 12 ustawy z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty – nauka religii w publicznych przedszkolach i szkołach podstawowych, organizowana jest na życzenie rodziców, a w publicznych szkołach ponadpodstawowych – na życzenie rodziców lub samych uczniów, jeżeli osiągnęli już pełnoletność. Uczniowie pełnoletni, mają bowiem prawo do samodzielnego decydowania o pobieraniu nauki religii. Wola rodziców, w zakresie uczestnictwa przez dziecko w lekcjach religii, wyrażana jest w formie pisemnego oświadczenia, które raz złożone - nie musi być ponawiane w kolejnych latach edukacji, jeżeli rodzice zdecydują się na kontynuowanie przez dziecko nauki religii. Jeżeli rodzice zmienią zdanie co do uczestnictwa przez dziecko w lekcjach religii – oświadczenie to może zostać zmienione (nawet w trakcie trwania roku szkolnego).

Alternatywą dla uczestnictwa w lekcjach religii jest zapisanie się ucznia na lekcje etyki, które na życzenie rodziców (lub odpowiednio - pełnoletnich uczniów) - ma obowiązek zorganizować publiczna szkoła podstawowa, jak i ponadpodstawowa. Lekcje etyki nie są natomiast organizowane w przedszkolach.

Uczęszczanie na żadną z powyższych lekcji (czy to lekcję religii, czy etyki), nie jest oczywiście obowiązkowe - o ile będzie to zgodne ze złożonym w tym przedmiocie oświadczeniem rodziców (lub odpowiednio - pełnoletniego ucznia). W trakcie trwania lekcji religii (lub odpowiednio etyki) - szkoła zobowiązana jest ponadto zapewnić opiekę lub zajęcia wychowawcze uczniom, którzy w niej nie uczestniczą.

Warto również mieć świadomość, że uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki – nie może być powodem jakiejkolwiek dyskryminacji dziecka lub ucznia.

Szczegółowe warunki i sposób organizowania przez szkoły nauki religii ustalane są w drodze porozumienia ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania z władzami Kościoła katolickiego, Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych i określane w drodze rozporządzenia. Jest nim Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach

Ocena z religii lub etyki (która wystawiana jest według skali ocen przyjętej w danej klasie) umieszczana jest na świadectwie szkolnym, bezpośrednio po ocenie z zachowania. W celu wyeliminowania ewentualnych przejawów nietolerancji, na świadectwie nie zamieszcza się jedynie informacji, z której wynikałoby, na zajęcia z jakiej religii (bądź etyki) uczeń uczęszczał. Pomimo umieszczenia oceny na świadectwie - nie ma ona wpływu na promowanie ucznia do następnej klasy. Dotychczas, była ona jednak zliczana do średniej ocen, która decyduje o tym czy uczeń otrzyma świadectwo z wyróżnieniem.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji z dnia 22.03.2024 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych – od 1 września 2024 r., ocena z religii (lub odpowiednio – etyki) nie jest już wliczana do średniej ocen, która ma wpływ na to czy uczeń uzyska, bądź nie, świadectwo z wyróżnieniem. Pozostałe zasady oceniania końcoworocznego z lekcji religii (lub odpowiednio – etyki) pozostały jednak bez zmian, tj.:

  • uczeń będzie otrzymywał ocenę końcową według skali ocen przyjętej w danej klasie,
  • ocena ta będzie wpisywana na świadectwie szkolnym, bezpośrednio po ocenie z zachowania,
  • przy ocenie nie będzie zamieszczana informacja, z której wynikałoby na zajęcia z jakiej religii (bądź etyki) uczeń uczęszczał oraz
  • ocena nie będzie miała wpływu na promowanie ucznia do następnej klasy.

Od 1 września 2024 r. zmianie uległy również zasady organizacji lekcji religii (lub odpowiednio etyki). Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji z dnia 26.07.2024 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach – w grupach międzyoddziałowych (w przedszkolach i szkołach) lub w grupach międzyklasowych (w szkołach) lekcje religii mogą być organizowane, jeżeli zgłosi się na nie więcej niż siedmiu uczniów w danym oddziale przedszkolnym lub w danej klasie. Wprowadzono jednak pewne ograniczenia:

  • co do sposobu łączenia grup – tj. w przypadku grup międzyklasowych, w jedną grupę będą mogli zostać połączeni uczniowie odpowiednio klas I-III, klas IV-VI albo klas VII-VIII. Oznacza to, że uczeń VIII klasy, nie może uczęszczać na lekcję religii z uczniem I klasy, ale uczeń VIII klasy z uczniem VII klasy już tak; oraz
  • co do liczebności takiej grupy – w międzyoddziałowej grupie przedszkolnej liczba dzieci nie może przekroczyć 25, w międzyoddziałowej lub międzyklasowej grupie szkolnej natomiast – 28, z wyłączeniem klas I-III szkoły podstawowej, w przypadku których maksymalna liczba uczniów również będzie wynosiła 25.

Trybunał Konstytucyjny ogłasza wyrok dotyczący nauki religii w przedszkolach i szkołach - przepisy niezgodne z Konstytucją

Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu wniosku grupy posłów, orzekł o niekonstytucyjności § 1 pkt 2 i 3 rozporządzenia Ministra Edukacji z 22 marca 2024 r. w zakresie, w jakim wyłącza ocenę z religii z obliczania średniej ocen ucznia oraz został wydany bez uzgodnienia z Konferencją Episkopatu Polski. Trybunał uznał, że narusza to art. 25 ust. 3 i 4 Konstytucji, art. 12 ust. 1 i 2 oraz art. 27 Konkordatu, a także art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty. Orzeczenie zapadło jednogłośnie. W pozostałym zakresie postępowanie umorzono.

Trybunał przypomniał, że rozporządzenie z 26 lipca 2024 r., wcześniej zaskarżone w innej sprawie (sygn. U 10/24), zostało już uznane za niezgodne z Konstytucją, dlatego zarzuty z nim związane zostały uznane za bezprzedmiotowe i umorzone.

W odniesieniu do rozporządzenia z 22 marca 2024 r., Trybunał uznał, że wyłączenie ocen z religii z obliczania średniej stanowi ingerencję w organizację nauki religii, a więc wymagało uzgodnienia z Kościołami. Brak takich uzgodnień naruszał wskazane przepisy konstytucyjne, konkordatowe i ustawowe. Ocena z religii jest bowiem – zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem – integralną częścią nauczania religii w szkołach publicznych.

Trybunał podkreślił również, że w ramach konsultacji publicznych zgłoszono negatywne opinie Kościoła Katolickiego i innych związków wyznaniowych, których Minister Edukacji nie uwzględnił. Sam fakt przeprowadzenia konsultacji nie może zastąpić formalnego porozumienia, które jest wymagane przez prawo.

Wyrok ma moc powszechnie obowiązującą i jest ostateczny. Już z chwilą ogłoszenia na sali rozpraw utraciło moc domniemanie konstytucyjności zakwestionowanych przepisów. Orzeczenie usuwa z obiegu prawnego regulacje uniemożliwiające wliczanie oceny z religii do średniej ocen.

Minister edukacji odmawia udziału w postępowaniu i stawia zarzuty wobec Trybunału

Minister Edukacji Barbara Nowacka zakwestionowała zdolność Trybunału Konstytucyjnego do wykonywania jego konstytucyjnych zadań, w odpowiedzi na zarzuty niekonstytucyjności przedstawione w sprawie. W piśmie z dnia 21 października 2024 r. oświadczyła, iż mając na uwadze stanowisko Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, wyrażone w uchwale z dnia 6 marca 2024 r. w sprawie usunięcia skutków kryzysu konstytucyjnego lat 2015-2023 w kontekście działalności Trybunału Konstytucyjnego - nie przedstawi stanowiska w toczącym się postępowaniu.

W uzasadnieniu stwierdzono, że:

„Naruszenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz przepisów prawa, do jakich doszło w działalności Trybunału Konstytucyjnego, osiągnęły skalę uniemożliwiającą mu realizację ustrojowych zadań w zakresie kontroli konstytucyjności prawa, w tym ochrony praw człowieka i obywatela", w szczególności:

  • Funkcjonowanie Trybunału obarczone jest rażącymi naruszeniami prawa, wynikającymi z nieobsadzenia jego składu legalnie powołanymi sędziami i zastąpienia ich tzw. "sędziami dublerami".
  • Obecny skład Trybunału znajduje się w stanie niezdolności do wykonywania zadań określonych w art. 188 i art. 189 Konstytucji RP, co wymaga ponownej kreacji sądu konstytucyjnego zgodnie z konstytucyjnymi zasadami.
  • Sytuacja ta została negatywnie oceniona przez Komisję Europejską, która 15 lutego 2023 r. wszczęła przeciwko Polsce postępowanie "naruszeniowe", uznając, że Trybunał nie spełnia kryteriów niezależnego sądu w rozumieniu art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej.
  • Funkcję Prezesa Trybunału sprawuje osoba nieuprawniona, której kadencja upłynęła 21 grudnia 2022 r., co oznacza, że wszelkie decyzje proceduralne w zakresie kierowania pracami Trybunału mogą być kwestionowane.

W zaistniałym stanie faktycznym i prawnym wszelkie decyzje procesowe Trybunału - nie mają należytego umocowania prawnego. Uznanie ich za wiążące i podporządkowanie się im przez organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, oznaczałoby działanie bez podstawy prawnej, sprzeczne z zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Oznacza to, że podobnie jak w przypadku pozostałych orzeczeń Trybunału i to nie zostanie przez rząd opublikowane i nie będzie mogło być uznawane jako obowiązujące.

Podstawa prawna:

  • Ustawa z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 750)
  • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 983)
  • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22.02.2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 2572)
  • Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 22.03.2024 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz.U. z 2024 r., poz. 438)
  • Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 26.07.2024 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. z 2024 r., poz. 1158)