Praca na czarno – jakie ryzyka niesie dla pracodawcy i pracownika?

Czym jest praca na czarno?

Praca w szarej strefie to zjawisko, które mimo dynamicznego rozwoju rynku pracy nadal stanowi poważny problem społeczno-ekonomiczny w Polsce. Choć na pierwszy rzut oka może wydawać się korzystna zarówno dla pracodawcy, który unika kosztów związanych z legalnym zatrudnieniem, jak i dla pracownika, który otrzymuje wyższe wynagrodzenie "do ręki", takie rozwiązanie niesie ze sobą wiele negatywnych skutków.

Praca na czarno to niezgodna z prawem praktyka, która polega na zatrudnianiu pracownika bez zawarcia formalnej umowy. Osoba wykonująca pracę w ramach szarej strefy nie jest objęta systemem ubezpieczeń społecznych, co pozbawia ją dostępu do jakichkolwiek świadczeń.

Jak podaje GUS w 2022 r. liczba osób wykonujących pracę na czarno wynosiła 342 tysięcy, co daje łącznie 2% ogólnej liczby pracujących w Polsce w 2022 r.
Zgodnie z art. 2 pkt ust.13 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy nielegalnym zatrudnieniu lub nielegalnej innej pracy zarobkowej - oznacza to:

• zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków,
• niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego,
• podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy.

Zatrudnianie na czarno - konsekwencje pracodawcy

Pracodawca zatrudniający pracowników na czarno naraża się na wiele negatywnych konsekwencji, które w ostatecznym rozrachunku są dla niego niekorzystne. Choć wypłacanie wynagrodzeń nieoficjalnie może wydawać się opłacalne, w rzeczywistości takie działania wiążą się z poważnym ryzykiem. Pracodawca musi być świadomy licznych konsekwencji, jakie mogą go spotkać, tj.:

• W myśl art. 2 pkt ust.13 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, nielegalne zatrudnienie ma miejsce m.in. gdy pracodawca nie zawarł na piśmie w umowy w wymaganym terminie. Za takie wykroczenie zgodnie z art. 281 §1 Kodeksu pracy pracodawca podlega karze grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł.
• Zgodnie z art. art. 21 ust. 1 pkt 151 ustawy PIT wolne od podatku dochodowego są przychody pracownika z tytułu nielegalnego zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz przychody pracownika w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym.

Oznacza to, że pracodawca, który nie odprowadzał należnego podatku z wynagrodzeń pracowników zatrudnionych w szarej strefie nie tylko będzie musiał nie tylko przekazać do fiskusa zaliczki od wszystkich wynagrodzeń wypłaconych pod stołem, ale również będzie musiał sam je sfinansować. W świetle powyższego przepisu, pracodawca nie ma prawnego narzędzia nakazującego pracownikowi pokrycia z własnych środków nieprzekazanych zaliczek. Do tego dochodzą jeszcze ustawowe odsetki, z pokryciem których musi się liczyć pracodawca.

W przypadku nieopłacenia obowiązkowych składek na ubezpieczenie zdrowotne od wynagrodzeń, analogicznie jak w przypadku podatku, cały koszt spada na nieuczciwego pracodawcę. Wynika to wprost z art. 86 ust. 1 pkt 15a ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

Warto również podkreślić, że problem nie dotyczy wyłącznie sytuacji, w których pracodawca całkowicie zatrudnia pracownika nielegalnie. Podobne sankcje grożą pracodawcom, którzy wypłacają część wynagrodzenia "pod stołem". Bez względu na wysokość wypłaconej kwoty, kluczowa jest tutaj nieuczciwa praktyka, jakiej dopuścił się pracodawca.

Praca na czarno - konsekwencje pracownika

W aktualnym stanie prawnym pracownik wykonujący pracę bez umowy nie ponosi żadnych, bezpośrednich konsekwencji finansowych. Jednak decydując się na zatrudnienie na czarno, pozbawia się wielu korzyści, które przysługują przy legalnym zatrudnieniu. Oznacza to brak dostępu do płatnego urlopu oraz świadczeń związanych z chorobą, macierzyństwem czy wypadkiem w pracy. Co więcej, brak ubezpieczenia zdrowotnego uniemożliwia korzystanie z bezpłatnych usług medycznych w ramach publicznej służby zdrowia, a okres pracy na czarno nie jest uwzględniany przy obliczaniu stażu pracy.