Renty z ZUS znikają w oczach. Kto i dlaczego traci do nich prawo w 2025 roku?

Fundusz Ubezpieczeń Społecznych w pierwszym kwartale 2025 roku funkcjonował stabilnie i wypłacał świadczenia bez opóźnień. Ale dane z raportu ZUS rzucają też światło na mniej znany problem: dramatyczny spadek liczby rent z tytułu niezdolności do pracy. W artykule wyjaśniamy, kto i dlaczego traci rentę, jakie zmiany wpłynęły na orzecznictwo i co to oznacza dla przyszłości systemu.

Liczba rent z tytułu niezdolności do pracy spadła o połowę w dekadę

Z danych ZUS wynika, że na koniec marca 2025 roku rentę z tytułu niezdolności do pracy pobierało 489,6 tys. osób. Dla porównania, jeszcze w 2013 roku było to ponad 1 mln osób. Spadek o ponad 50% w ciągu dekady to zjawisko bez precedensu w polskim systemie ubezpieczeń społecznych.

To oznacza, że tylko w ciągu ostatnich 12 miesięcy liczba rentobiorców spadła o niemal 13 tys. Eksperci wskazują na kilka możliwych przyczyn takiego trendu. Kluczowe to

• zmiana polityki orzeczniczej,
• rosnąca trudność w uzyskaniu decyzji o niezdolności do pracy oraz
• rosnące wymagania co do dokumentacji medycznej.

Zaostrzenie orzecznictwa w sprawie rent i "zachęty do pracy"

Proces przyznawania rent w ostatnich latach przeszedł znaczną ewolucję. Lekarze orzecznicy ZUS coraz rzadziej uznają całkowitą niezdolność do pracy. Większość wniosków kończy się decyzją odmowną lub uznaniem częściowej niezdolności, która nie zawsze daje prawo do świadczenia.

Z danych NIK oraz analiz Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) wynika, że polityka ZUS od kilku lat koncentruje się na aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami zamiast wypłaty rent. Pracodawcy mogą otrzymywać dopłaty do pensji zatrudnianych osób z niepełnosprawnościami, a same osoby kierowane są częściej do rehabilitacji zawodowej i programów integracyjnych niż na rentę.

Renty z tytułu niezdolności do pracy. Nowe warunki i kryteria

Zgodnie z art. 57 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2022 poz. 504 z późn. zm.), renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje osobie, która:

• została uznana za częściowo lub całkowicie niezdolną do pracy,
• ma wymagany staż ubezpieczeniowy,
• nie osiągnęła wieku emerytalnego.

Wymagany staż jest uzależniony od wieku osoby w momencie wystąpienia niezdolności do pracy i może wynosić od 1 roku do 5 lat w ostatnim dziesięcioleciu przed złożeniem wniosku. Praktyka pokazuje, że nawet osoby z poważnymi schorzeniami napotykają problemy z uzyskaniem renty, jeśli np. nie mogą udokumentować odpowiedniego stażu lub są oceniane jako zdolne do podjęcia pracy w warunkach chronionych.

Ile wynosi renta w 2025 roku? Przeciętna wypłata to ponad 3,9 tys. zł

Z danych ZUS wynika, że przeciętne świadczenie emerytalno-rentowe w pierwszym kwartale 2025 roku wyniosło 3909,79 zł brutto, czyli o 11,2% więcej niż rok wcześniej. To efekt marcowej waloryzacji o 105,5%.

Warto jednak zaznaczyć, że większość rent jest znacznie niższa niż przeciętna. Wysokość świadczenia zależy od:

• podstawy wymiaru (czyli zarobków, od których odprowadzano składki),
• liczby lat składkowych i nieskładkowych,
• procentowego stopnia niezdolności do pracy.

Minimalna renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od 1 marca 2025 roku wynosi 1780,96 zł brutto. Dla osoby częściowo niezdolnej – 1335,22 zł brutto.

Renty: kontekst demograficzny i fiskalny

Zmniejszająca się liczba rentobiorców nie oznacza, że Polacy są zdrowsi. W rzeczywistości dane GUS i Ministerstwa Zdrowia pokazują wzrost zachorowalności na choroby przewlekłe, w tym psychiczne, oraz dłuższy czas oczekiwania na leczenie. Jednocześnie koszty rent rosną: przeciętna renta z FUS w I kwartale 2025 r. wynosiła 2981,47 zł, czyli o 10,3% więcej niż rok wcześniej.

Zmniejszenie liczby świadczeniobiorców przy rosnącej średniej wysokości świadczenia oznacza realne oszczędności dla budżetu państwa. W praktyce jednak może to prowadzić do wykluczenia finansowego i pogorszenia jakości życia osób, które nie mogą pracować, ale też nie otrzymują wsparcia.

Alternatywy dla renty: zasiłek stały i świadczenia z OPS

Osoby, które nie otrzymują renty z ZUS, często kierowane są do pomocy społecznej. Mogą ubiegać się o zasiłek stały (na podstawie ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. 2023 poz. 901), który przysługuje osobom całkowicie niezdolnym do pracy z powodu wieku lub choroby, które nie mają środków do życia.

Kwota zasiłku stałego w 2025 roku nie przekracza 1000 zł miesięcznie i często jest znacznie niższa niż renta. Uzyskanie go wymaga zaś przejścia osobnej procedury w ośrodku pomocy społecznej, w tym wywiadu środowiskowego. Dla wielu osób to ścieżka pełna upokorzeń i barier biurokratycznych.

Zmiany w prawie: co dalej z rentami w 2025 roku?

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zapowiada przegląd systemu orzecznictwa do końca 2025 roku. W planach jest ujednolicenie kryteriów w ZUS, KRUS i dla potrzeb orzekania o niepełnosprawności.

Zgodnie z harmonogramem Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021–2030, zmiany mają doprowadzić do stworzenia jednolitego systemu orzecznictwa, bardziej skoncentrowanego na funkcjonowaniu w życiu codziennym, niż na samym rozpoznaniu lekarskim. Czy to zwiększy liczbę rent, czy jeszcze ją ograniczy – okaże się dopiero po zmianie przepisów.