- Kto dziedziczy po rodzicach? Zasady i kolejność dziedziczenia
- Dziedziczenie ustawowe po rodzicach: nie zawsze po równo [PRZYKŁADY]
- Testament – jak może zmienić wszystko?
- Jakie są koszty i formalności związane z dziedziczeniem?
- Czy można dostać... nic? Niegodność dziedziczenia i odrzucenie spadku
Równe dziedziczenie majątku po zmarłych rodzicach to częste przekonanie, ale nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości. W grę wchodzą różne okoliczności prawne, testamenty, zachowki i decyzje sądów. W tym artykule wyjaśniamy, kto może dziedziczyć, na jakich zasadach i kiedy jedno z dzieci może otrzymać więcej – lub nic. Zobacz, jak wygląda to w praktyce i jakie przepisy mają zastosowanie w 2025 roku.
Kto dziedziczy po rodzicach? Zasady i kolejność dziedziczenia
Zgodnie z Kodeksem cywilnym (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93), dziedziczenie może odbywać się na dwa sposoby – ustawowo lub na podstawie testamentu. Jeśli nie ma testamentu, obowiązują przepisy ustawowe, które wyznaczają krąg spadkobierców i ich udziały.
Art. 931 §1 Kodeksu cywilnego mówi jasno: dzieci i małżonek dziedziczą w częściach równych, ale część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całego spadku. Oznacza to, że w przypadku dwójki dzieci i jednego małżonka każdy z nich dostaje po 1/3 majątku. Jednak sytuacja komplikuje się, gdy:
- spadkodawca pozostawił testament,
- jedno z dzieci nie żyje,
- istnieją spory rodzinne,
- pojawia się kwestia niegodności dziedziczenia.
Warto pamiętać, że kolejne kręgi spadkobierców wchodzą w grę tylko wtedy, gdy nie ma dzieci ani małżonka.
Dziedziczenie ustawowe po rodzicach: nie zawsze po równo [PRZYKŁADY]
Brak testamentu oznacza, że majątek zmarłego zostanie podzielony zgodnie z tzw. dziedziczeniem ustawowym, które reguluje Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, z późn. zm.). Zgodnie z art. 931 §1 Kodeksu cywilnego(ISAP – link), w pierwszej kolejności spadek dzielony jest między małżonka i dzieci zmarłego – w równych częściach, z zastrzeżeniem, że małżonek musi otrzymać co najmniej 1/4 całości spadku.
Dziedziczenie po rodzicach. Kiedy dziecko może dostać mniej?
Choć zasada „po równo” brzmi uczciwie, praktyka pokazuje, że dzieci wcale nie zawsze dziedziczą w identycznych częściach. Oto sytuacje, w których jedno dziecko może otrzymać mniej niż inne osoby:
1. Zstępni zmarłego małżonka (np. dzieci tylko jednego z małżonków)
W przypadku małżeństw z dziećmi z poprzednich związków podział może być mniej korzystny dla potomstwa tylko jednego z rodziców. Małżonek zmarłego dziedziczy wówczas razem z jego dziećmi, ale dzieci drugiego małżonka – jeśli nie zostały przysposobione – nie dziedziczą wcale. Może to oznaczać, że dziecko z pierwszego małżeństwa dziedziczy tylko połowę majątku, mimo że całe życie mieszkało w „rodzinnym” domu.
2. Umowy majątkowe i współwłasność majątku małżeńskiego
Część majątku przypada najpierw żyjącemu małżonkowi jako jego część wspólna (z tytułu wspólności majątkowej). Dopiero pozostała część podlega podziałowi spadkowemu. W praktyce może to oznaczać, że dzieci dostaną znacznie mniej niż połowę całości majątku rodziców. Przykład:
Przykład
Po śmierci ojca, który był we wspólności majątkowej z matką, wartość wspólnego majątku to 800 tys. zł. Połowa trafia do matki jako jej własność, druga połowa (400 tys. zł) jest dziedziczona. Matka i dwoje dzieci dziedziczą ją w częściach równych – po 1/3 z 400 tys., czyli po ok. 133 tys. zł. Dzieci nie dziedziczą zatem „połowy majątku ojca”, lecz jedynie jego część.
3. Dziecko uznane za niegodne dziedziczenia
Zgodnie z art. 928 Kodeksu cywilnego (ISAP – link), sąd może w ściśle określonych przypadkach pozbawić dziecko prawa do spadku (więcej na ten temat w kolejnych paragrafach tekstu). Takie dziecko dziedziczy tak, jakby nie dożyło otwarcia spadku, a jego część przechodzi na jego dzieci (jeśli są).
4. Odrzucenie spadku przez jedno z dzieci
Dziecko może dobrowolnie odrzucić spadek – wtedy jego udział przypada jego własnym dzieciom (czyli wnukom zmarłego), które dziedziczą po nim w częściach równych. Jeśli takich dzieci nie ma – udział przechodzi na pozostałych spadkobierców ustawowych. Efekt? Reszta rodziny dziedziczy więcej.
5. Zróżnicowanie przez darowizny za życia
Rodzice mogą za życia przekazać jednemu dziecku mieszkanie, innemu – nic. Przy ustalaniu zachowku bierze się to pod uwagę, ale w dziedziczeniu ustawowym darowizny nie zmieniają układu udziałów, co może prowadzić do dużych nierówności. W teorii każdy z dzieci dziedziczy po równo, ale w praktyce ktoś może dostać niemal wszystko wcześniej – legalnie.
Testament – jak może zmienić wszystko?
Testament to dokument, który pozwala zmarłemu rozporządzić swoim majątkiem według własnej woli. Może on wskazać konkretne osoby – w tym tylko jedno dziecko – jako spadkobierców. Zgodnie z art. 991 §1 Kodeksu cywilnego, pominięci w testamencie mogą wystąpić o zachowek, jeśli są:
- dziećmi,
- małżonkiem,
- rodzicami spadkodawcy (jeśli nie ma dzieci).
Zachowek to minimum, które przysługuje spadkobiercom ustawowym. Zazwyczaj wynosi połowę wartości udziału, jaki przysługiwałby im w dziedziczeniu ustawowym. Jeśli jednak sąd uzna, że osoba została pominięta z ważnych powodów (np. zerwanie kontaktów, przemoc), może orzec o niegodności dziedziczenia – wtedy nie ma prawa ani do spadku, ani do zachowku.
Jakie są koszty i formalności związane z dziedziczeniem?
Po śmierci rodzica konieczne jest stwierdzenie nabycia spadku – czyli formalne ustalenie, kto co dziedziczy. Można to zrobić:
- u notariusza – gdy wszyscy spadkobiercy są zgodni,
- w sądzie – gdy istnieje konflikt lub brak kontaktu z niektórymi spadkobiercami.
W przypadku sądu trzeba złożyć wniosek i uiścić opłatę – 100 zł za postanowienie oraz 5 zł za wpis do Rejestru Spadkowego. Jeśli w ciągu 6 miesięcy od śmierci spadkobiercy chcą przyjąć lub odrzucić spadek, dochodzi jeszcze opłata 100 zł od każdego oświadczenia.
Czy można dostać... nic? Niegodność dziedziczenia i odrzucenie spadku
Zdarza się, że jedno z dzieci nie dziedziczy wcale – czasem z własnej woli, a czasem z powodu niegodności. Sąd może uznać spadkobiercę za niegodnego, jeśli:
- dopuścił się przestępstwa wobec spadkodawcy,
- groźbami lub podstępem skłonił go do sporządzenia lub zmiany testamentu,
- ukrył lub zniszczył testament.
Również odrzucenie spadku jest możliwe – np. jeśli spadek wiąże się z długami. W takiej sytuacji udział przechodzi na dzieci odrzucającego. Należy pamiętać, że czas na decyzję to 6 miesięcy od dnia uzyskania informacji o tytule powołania do spadku.
Dziedziczenie po rodzicach 2025 - Polacy chętnie piszą testamenty
W 2025 roku rośnie liczba spraw spadkowych. Jak wynika z danych Ministerstwa Sprawiedliwości, tylko w 2024 roku sądy wydały ponad 180 tys. postanowień o nabyciu spadku. Większość dotyczyła dziedziczenia po rodzicach.
Polacy coraz częściej sporządzają testamenty – głównie po to, by uniknąć sporów między dziećmi. Niestety, nadal wielu nie zdaje sobie sprawy, że pominiecie dziecka w testamencie nie oznacza, że zostanie ono z niczym – zachowek działa automatycznie, jeśli uprawniony złoży odpowiedni wniosek.
📌 Zobacz statystyki:Ministerstwo Sprawiedliwości – statystyka spraw cywilnych
Kiedy dziecko może starać się o zachowek?
Jeśli dziecko zostało pominięte w testamencie albo otrzymało mniej niż mu się należy na mocy dziedziczenia ustawowego, może dochodzić roszczenia o zachowek. Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi i rodzicom spadkodawcy przysługuje prawo do zachowku, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy.
Zachowek to ułamek wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby danej osobie, gdyby spadek był dziedziczony ustawowo. Wynosi:
- 1/2 wartości udziału ustawowego – co do zasady,
- 2/3 wartości udziału ustawowego – jeśli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni.
Przykład
Zmarły pozostawił testament, w którym cały majątek zapisał jednej córce. Drugie dziecko zostało pominięte. Gdyby nie było testamentu, każde z dzieci dziedziczyłoby po 1/2. Dziecko pominięte ma prawo do zachowku w wysokości 1/2 z tej połowy, czyli do 1/4 majątku – w gotówce.
Zachowku nie można żądać od spadkobiercy ustawowego (np. drugiego dziecka), jeśli całość dziedziczenia odbyła się zgodnie z ustawą – chyba że były darowizny lub testamenty, które zaniżają udział jednej strony. Co ważne, roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu lub śmierci spadkodawcy – po tym czasie nie można dochodzić praw sądownie.
Dziedziczenie i spory rodzinne w liczbach – dane GUS i ZUS
Dziedziczenie – choć kojarzy się z porządkiem prawnym – w praktyce często prowadzi do sporów rodzinnych, procesów sądowych i emocjonalnych konfliktów. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) i Ministerstwa Sprawiedliwości:
- W 2023 roku w Polsce otwarto ponad 430 tys. postępowań spadkowych.
- Z tego ponad 60 tys. zakończyło się sprawą sądową o zachowek, podział majątku lub uznanie niegodności dziedziczenia.
- Średni czas rozstrzygania sporu o spadek to 9 do 14 miesięcy.
- ZUS podaje, że co czwarte postępowanie emerytalno-rentowe po śmierci bliskiej osoby (np. o rentę rodzinną) wiąże się z niejasnym stanem prawnym spadku.
Najczęstszymi przyczynami konfliktów są:
- brak testamentu lub jego niejasność,
- nierówny podział majątku w testamencie (np. jedno dziecko dostaje mieszkanie, inne nic),
- wcześniejsze darowizny pomijane w rozliczeniu zachowku,
- brak wiedzy o prawach do zachowku.
Wzrost liczby spraw o zachowek w ostatnich latach świadczy o rosnącej świadomości prawnej Polaków, ale też o tym, jak silne emocje potrafią towarzyszyć podziałowi majątku – szczególnie w rodzinach wielopokoleniowych lub po rozwodach.