ZUS: projekt kontroli zasiłku opiekuńczego [05.09.2025] – weryfikacja domowników, możliwe cofnięcie świadczenia

ZUS chce mieć jasne podstawy, by cofnąć zasiłek opiekuńczy, gdy w domu była druga osoba zdolna do opieki nad dzieckiem lub chorym członkiem rodziny. Tak wynika z projektu nowelizacji tzw. ustawy zasiłkowej, który trafił do konsultacji i uzgodnień. Co ważne: mówimy o projekcie – przepisy jeszcze nie obowiązują. W tekście wyjaśniamy, ile wynosi zasiłek, kto go dostaje, kiedy ZUS będzie mógł cofnąć wypłatę, jakie są wyłączenia, jak wygląda ścieżka legislacyjna i co z prywatnością domowników.

ZUS sprawdzi, czy inny domownik mógł się zająć dzieckiem — na czym polega zmiana?

Sedno zmian ma być uszczelnienie oświadczenia składanego we wniosku o zasiłek, że „nie ma w domu innego domownika zdolnego do opieki”. Projekt przesądza, że ZUS będzie mógł zweryfikować tę okoliczność - a jeśli ustali, że realnie ktoś inny mógł przejąć opiekę, zasiłek zostanie cofnięty (albo nieprzyznany).

Czego dotkną kontrole? Według założeń – nie tylko zwolnień chorobowych, ale też zwolnień „z konieczności osobistego sprawowania opieki”, za które przysługuje zasiłek opiekuńczy. Nowe przepisy mają doprecyzować tryb i narzędzia (m.in. możliwość żądania informacji i legitymowania), aby ograniczać nadużycia. To jednak wciąż projekt w toku - jeszcze nie obowiązuje.

Kto dostaje zasiłek opiekuńczy teraz? Warunki, wyjątki, progi

Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który musi przerwać pracę, by sprawować opiekę nad dzieckiem (w określonych sytuacjach także zdrowym) albo innym członkiem rodziny. Warunkiem jest brak innego domownika zdolnego do opieki. Jest jednak jeden wyjątek: przy chorym dziecku do 2 lat brak domownika nie jest wymagany. (Szczegółowe progi wieku, katalog uprawnionych i zasady liczenia podstawy — w materiałach ZUS).

Co ma się zmienić? Projekt doprecyzowuje, kogo nie bierze się pod uwagę jako „zdolnego do opieki” (np. osoba chora, całkowicie niezdolna do pracy, niesprawna ze względu na wiek, prowadząca działalność lub gospodarstwo rolne, odpoczywająca po nocnej zmianie, a także osoba bez ustawowego obowiązku opieki, która tej opieki odmawia). Czyli: sama obecność kogoś w domu nie przekreśla zasiłku — liczy się realna możliwość opieki. (To katalog z projektu — do czasu przyjęcia może się zmienić).

Ile „na rękę”? Zasiłek opiekuńczy to 80 proc. podstawy - przykłady wyliczeń

Stawka zasiłku opiekuńczego to80% podstawy wymiaru zasiłku, liczonej co do zasady z przeciętnego wynagrodzenia z 12 miesięcy poprzedzających miesiąc powstania opieki (dla pracowników; są też warianty dla krótszego stażu). Zasiłek wypłaca się za każdy dzień, również świąteczny.

Tabela: „80 proc. podstawy” – jak to działa na przykładach

Kiedy ZUS będzie mógł cofnąć zasiłek opiekuńczy?

Dzisiaj ZUS i uprawnieni pracodawcy kontrolują prawidłowość wykorzystywania zwolnień (w tym opiekuńczych). Jeżeli płatnik (pracodawca) nie wypłaca zasiłków, a ma wątpliwości, zwraca się do ZUS o kontrolę.

Projektdoprecyzowuje tryb i narzędzia kontroli (w pakiecie zmian do ustawy zasiłkowej – m.in. planowane przepisy art. 68a–68g). Kontrola ma obejmować zarówno zwolnienia chorobowe, jak i zwolnienia z tytułu opieki, a jej celem będzie m.in. sprawdzenie, czy inne osoby w gospodarstwie domowym realnie mogły przejąć opiekę. Skutkiem nieprawidłowości może być odmowa prawa lub cofnięcie zasiłku.

Projekt precyzuje też standardy kontroli, tak aby nie dopuścić do jakichkolwiek nadużyć. To m.in.

• poszanowanie prywatności,
• działania „bez ryzyka pogorszenia zdrowia” osoby kontrolowanej i domowników,
• czas kontroli ograniczony do niezbędnego
• formalny protokół z możliwością odniesienia się.

Kiedy zasiłek opiekuńczy może nie przysługiwać albo zostać cofnięty

Po wejściu w życie zmian (jeśli zostaną przyjęte), prawo do zasiłku opiekuńczego może być kwestionowane, gdy ZUS ustali, że w danym gospodarstwie domowym istniała realna możliwość opieki przez inną osobę — nie objętą katalogiem wyłączeń (np. zdrową, zdolną do pracy, bez kolizji godzinowej). Wyjątki (z projektu) to:

• osoba chora,
• całkowicie niezdolna do pracy,
• niesprawna ze względu na wiek,
• prowadząca działalność/rolną,
• wracająca z nocnej zmiany (w czasie odpoczynku),
• osoba bez obowiązku opieki, która jej odmawia.

Dla chorych dzieci do 2 lat – warunek braku domownika nie obowiązuje (jak obecnie).

Co z prywatnością i „wejściem do domu”?

Projekt zakłada poszanowanie prywatności; działania kontrolne mają być prowadzone tak, aby nie narażać na pogorszenie zdrowia osoby kontrolowanej i domowników oraz trwać tylko tyle, ile niezbędne. Jednocześnie ZUS ma mieć jasne umocowanie do żądania wyjaśnień i dokumentów (np. od pracodawcy, lekarza), by ocenić, czy opieka była realnie konieczna. Finalne brzmienie przepisów może jeszcze ulec zmianie na etapie prac parlamentarnych.

Wniosek i dokumenty: co wpisujesz dziś, a co projekt chce uszczelnić

• Wniosek o zasiłek (np. przez PUE ZUS) zawiera oświadczenie o braku innych domowników zdolnych do opieki (wyjątek — chore dziecko do 2 lat). To oświadczenie ZUS może weryfikować już dziś w określonym zakresie, ale projekt daje czytelniejsze podstawy i narzędzia do kontroli tej konkretnej okoliczności.
• Jeśli płatnikiem zasiłku jest pracodawca (powyżej 20 ubezpieczonych), ma on też uprawnienia do kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień; w razie wątpliwości może wnioskować do ZUS o działania.

Podatki i składki: czy zasiłek opiekuńczy jest opodatkowany?

Zasiłek opiekuńczy jest liczony jako 80% podstawy; w praktyce świadczenia z ubezpieczenia chorobowego rozlicza się według reguł ustawy zasiłkowej. Efekt netto dla pracownika odpowiada zasadzie 80% (brak klasycznych składek pracowniczych naliczanych jak od wynagrodzenia za pracę), a wypłata idzie „za dzień”. Szczegóły techniczne rozliczeń ZUS publikuje w poradnikach i kartach świadczeń.

Harmonogram i ścieżka: co dalej z projektem (i kiedy realne zmiany)?

Rządowy pakiet zmian zapowiedziano jako element porządkowania kontroli zwolnień (w tym opiekuńczych) i orzecznictwa, z planowanym doprecyzowaniem przepisów w ustawie zasiłkowej. To nie jest jeszcze uchwalone. W przekazach branżowych wskazano projektowane przepisy art. 68a–68g dotyczące kontroli (chorobowych i opiekuńczych). Po konsultacjach projekt może się zmienić, a następnie trafi do Sejmu, Senatu i na podpis. Dopiero publikacja w Dz.U. uruchomi terminy wejścia w życie.

Po co te zmiany? Argumenty rządu i ZUS

W uzasadnieniach do rządowych materiałów o reformie kontroli i orzecznictwa przewija się cel uszczelnienia systemu: świadczenia (chorobowe, opiekuńcze) mają trafiać do osób, które realnie spełniają warunki, a nie tam, gdzie opieka mogła być zapewniona w domu przez inną osobę. Rząd zapowiada też czytelniejsze podstawy prawne i procedury, by kontrole były krótsze, bardziej proporcjonalne i mniej uciążliwe, jednocześnie skuteczne. (To jest opis kierunkowy — szczegóły w finalnym tekście mogą się zmienić).

„Czarne punkty”: kiedy możesz stracić zasiłek (według projektu)

• We wniosku zataisz informację, że w domu była osoba, która mogła przejąć opiekę (i nie mieściła się w katalogu wyłączeń).
• Kontrola wykaże, że deklarowana konieczność opieki była pozorna (np. faktycznie opiekę sprawował ktoś inny).
• Wyjazd, aktywność niezgodna z celem zwolnienia opiekuńczego — analogicznie jak przy klasycznych kontrolach L4, jeśli projekt zrównuje narzędzia. (Tu decydują szczegóły finalnej ustawy i protokołów).

Mikro-FAQ: Co trzeba wiedzieć o kontroli zasiłków przez ZUS

Czy ZUS może cofnąć zasiłek już teraz?
Tak — w ogólnych ramach kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień. Projekt ma doprecyzować przepisy, dodać narzędzia i wprost objąć kwestię „czy inny domownik mógł zająć się dzieckiem”.

Czy przy chorym dziecku do 2 lat sprawdzają domowników?
Zasadniczo nie — warunek braku innego domownika nie obowiązuje (stan obecny). Projekt tego nie znosi wprost; trzeba czekać na finalny tekst.

Ile dostanę „na rękę”?
Zasadniczo 80% podstawy za każdy dzień opieki. Ostateczna kwota zależy od Twojej podstawy zasiłku (zwykle 12 poprzednich miesięcy).

Kiedy zmiany wejdą w życie?
Nie ma dat. To projekt. Ścieżka wygląda następująco: konsultacje → Sejm/Senat → podpis → Dz.U. → vacatio legis.

Podstawa prawna i źródła

• Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa— tekst jedn. Dz.U. 2025 poz. 501. (ISAP/Dziennik Ustaw).
• ZUS – wysokość zasiłku opiekuńczego (80% podstawy; płatne „za każdy dzień”).
• ZUS – kontrola prawidłowości wykorzystywania zwolnień (rola pracodawcy i ZUS dziś).
• Rząd: projekt zmian (konsultacje; porządkowanie kontroli zwolnień, narzędzia, orzecznictwo).