Możliwość uzyskania wcześniejszej emerytury wynika z przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). W myśl art. 32 ust. 1 tej ustawy ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r., zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż powszechny. Oznacza to, że pracownicy pracujący w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze mają możliwość przejścia na emeryturę w obniżonym wieku w stosunku do ogółu ubezpieczonych. Wynika to z założenia ustawodawcy, że wykonywanie pracy w takich warunkach powodowało szybszą utratę zdolności do dalszego zarobkowania. Możliwości uzyskania z tego powodu emerytury wynika obecnie przede wszystkim z art. 184 ustawy emerytalnej, według którego ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy osiągnęli:
  • okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat ‒ dla kobiet i 65 lat ‒ dla mężczyzn, oraz
  • wymagany okres składkowy i nieskładkowy.
Warto przy tym zauważyć, że bez znaczenia jest, czy praca była wykonywana w sektorze państwowym czy prywatnym. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z 13 lutego 2002 r., sygn. akt III ZP 30/01.
W warunkach szczególnych
Praca w warunkach szczególnych, aby dawała możliwość uzyskania wcześniejszej emerytury, musiała być świadczona stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy (np. przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązywał taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z rodzajów prac wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. Zwracał na to uwagę także Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 2 kwietnia 2019 r., sygn. akt III AUa 513/18. Pamiętać przy tym należy, że prawo do wcześniejszej emerytury stanowi przywilej i odstępstwo od zasad ogólnych, dlatego też przepisy je przewidujące są interpretowane w sposób ścisły. Powoduje to, że zarówno ZUS, jak i sądy, dokonując analizy charakteru pracy ubezpieczonego z punktu widzenia uprawnień emerytalnych, porównują wykonywaną przez niego pracę z pracami opisanymi w wykazie A, stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia. Natomiast nie mają tu przesądzającego znaczenia zapisy w zarządzeniach resortowych, które były w czasach PRL wydawane przez poszczególnych ministrów na podstawie tego rozporządzenia. Wskazywano na to wyraźnie w orzecznictwie, m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4 czerwca 2019 r., sygn. akt III AUa 866/18. Sąd wyraźnie stwierdził, że wykazy resortowe mające za zadanie uszczegółowienie wykazu prac zawartego w rozporządzeniu Rady Ministrów muszą być dostosowane do treści załącznika do wymienionego rozporządzenia. Mają charakter porządkujący, ale nie stanowią aktu normatywnego powszechnie obowiązującego, a więc ich treść nie jest wiążąca przy ustalaniu prawa do wcześniejszej emerytury. Gdy wymienione w nich stanowiska nie odpowiadają wykazowi prac ujętemu w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów, nie wywołują skutków przewidzianych w art. 32 ust. 1 ustawy emerytalnej.
WAŻNE Pracownik może po wniesieniu do sądu odwołania od niekorzystnej dla niego decyzji ZUS dowodzić wszelkimi środkami (w tym zeznaniami świadków), że mimo nieprawidłowej nazwy jego stanowiska faktycznie pracował on w warunkach szczególnych.
Nazwa stanowiska
Ocena przez ZUS, czy praca była wykonywana w warunkach szczególnych, opiera się przede wszystkim na analizie złożonych przez ubezpieczonego dokumentów, w tym zwłaszcza świadectw pracy i świadectw wykonywania prac w warunkach szczególnych. Zwykle następuje to poprzez porównanie zapisów w tych dokumentach z zapisami rozporządzenia oraz wykazami stanowisk zawartymi w wydawanych zarządzeniach właściwych ministrów. W razie niezgodności między tymi zapisami ZUS na ogół odmawia uznania danego okresu za okres pracy w warunkach szczególnych, co może w konsekwencji doprowadzić do wydania decyzji odmawiającej prawa do emerytury. Jednakże podkreślić trzeba, że dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia sama nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Tak też podnosił SN w wyroku z 8 czerwca 2011 r., sygn. akt I UK 393/10, oraz z 24 marca 2009 r., sygn. akt I PK 194/08. Decydujące znaczenie dla uznania pracy w warunkach szczególnych mają bowiem faktycznie wykonywane przez pracownika obowiązki, które nie zawsze są prawidłowo odzwierciedlone w wydanych mu dokumentach lub w aktach osobowych prowadzonych przez pracodawców. To, że ubezpieczony nie otrzymał od pracodawcy świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach, nie może pozbawiać go prawa do emerytury. Każde świadectwo pracy zawiera bowiem jedynie oświadczenie wiedzy, nie tworzy praw podmiotowych ani ich nie pozbawia. Dokument ten, niebędący dokumentem urzędowym, nie ma też cech wyłączności w zakresie dowodowym w postępowaniu o realizację tych praw. Zwracał na to uwagę Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 13 grudnia 2018 r., sygn. akt III AUa 750/18. ©℗
Podstawa prawna
Art. 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. D.U. z 2018 r. poz. 1270 ze zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43).