Fuzje i przejęcia w europejskiej bankowości

Fuzje i przejęcia (ang. mergers and acquisitions – M&A) są szeroko dyskutowane w literaturze naukowej i branżowej. Ważnym zagadnieniem jest mierzenie przyczyn oraz skutków fuzji i przejęć. W literaturze naukowej nie można znaleźć jednoznacznego stwierdzenia o ogólnym wzroście rentowności w wyniku procesu M&A. Z wcześniejszych badań wynika, że wpływ konsolidacji na zyskowność przedsiębiorstw był – średnio biorąc – albo negatywny, albo neutralny. Jednak najnowsze badania potwierdzają, że generalnie fuzje i przejęcia prowadzą do poprawy rentowności jednostki po transakcji M&A [ECB, „Financial Stability Review”, 2021]. Z jednej strony, konsolidacja w sektorze bankowym może zwiększyć ryzyko poprzez wzrost wielkości banków, których upadek może nieść ze sobą ryzyko systemowe. Z drugiej strony, większe banki charakteryzują się lepszą rentownością, dzięki ich sile rynkowej (ang. market power).

Jednym z powodów transakcji fuzji i przejęć jest chęć uzyskania korzyści skali i zakresu produktowego. Pojęcie korzyści skali [Martin, 1989, s. 194], określa przyrost efektywności produkcji będący skutkiem tego, że przeciętny koszt całkowity maleje w wyniku wzrostu produkcji. W sektorze bankowym produkcję mierzy się wielkością aktywów lub ich części, czyli kredytem. Dodatnie korzyści skali mogą wynikać ze zmniejszenia przeciętnych kosztów stałych, które wiążą się m.in. z działalnością administracyjną i zapleczem biurowym oraz platformami informatycznymi. Jednak badania empiryczne dostarczają niejednoznacznych dowodów na występowanie korzyści skali w sektorze bankowym i głównie są to badania ze Stanów Zjednoczonych [Vives, 2016]. Korzyści zakresu produktowego określa się jako występowanie oszczędności na skutek zróżnicowania produkcji. Występują, gdy produkcja dwóch lub więcej dóbr razem jest bardziej opłacalna od produkcji tych dóbr oddzielnie. Korzyści te można zatem określić jako zdolność przedsiębiorstwa do wytwarzania większej liczby produktów i usług. Dowody na istnienie oszczędności zakresu produktowego są również niejednoznaczne. Saunders i Walter [1994] potwierdzili korzyści zakresu w bankach w Stanach Zjednoczonych i Japonii, a w przypadku europejskich banków wykazali że istnieją różnice między bankowością inwestycyjną, a komercyjną.

Fuzje i przejęcia w Europie

Obecnie tempo konsolidacji w sektorze bankowym UE spadło [ECB, „Financial Stability Review”, 2021]. Największą falę fuzji w europejskim sektorze bankowym spowodowało powstanie strefy euro w 1999 r. To wydarzenie nasiliło proces fuzji i przejęć również w skali globalnej. Kolejnym impulsem (M&A) było przystąpienie nowych państw do UE w 2004 r., w tym Polski. Lata poprzedzające globalny kryzys finansowy z 2008 r. były okresem szybkich zmian w sektorze bankowym w UE – zmieniała się struktura własnościowa i nasiliły się procesy konsolidacyjne. Należy jednak zauważyć, że procesy konsolidacyjne w sektorze bankowym w Europie Środkowej i Wschodniej były w dużej mierze naturalną konsekwencją wcześniejszej prywatyzacji banków krajowych i przyciągania dla nich inwestorów strategicznych. Od końca lat 90. ubiegłego wieku kraje Europy Środkowej i Wschodniej odgrywały rolę krajów goszczących dla banków z Europy Zachodniej. Macierzyste instytucje finansowe banków z państw Europy Środkowej i Wschodniej są zlokalizowane głównie w Niemczech, Austrii, Francji, Holandii, Portugalii oraz Hiszpanii. Z tego względu istotną cechą sektorów bankowych Europy Środkowej i Wschodniej jest wysoki poziom koncentracji oraz kapitału zagranicznego [Pawłowska, 2021]. Globalny kryzys finansowy z 2008 r. wywołał kolejną falę fuzji i przejęć transgranicznych w UE, w tym w strefie euro, jednak ich wpływ na zmiany koncentracji nie był tak duży jak w latach 90. ubiegłego wieku. Po 2008 r. na kształt sektora bankowego w UE wpływały czynniki związane ze skutkami globalnego kryzysu finansowego, a następnie z kryzysem zadłużeniowym w krajach strefy euro, a także zmiany instytucjonalne, które zaszły w odpowiedzi na kryzys. W okresie do wybuchu pandemii COVID-19 w Europie w porównaniu z Azją czy sektorem bankowym USA, tempo konsolidacji znacznie spadło. Na nasilenie procesów fuzji i przejęć w sektorze bankowym może wpłynąć obniżenie rentowności oraz wyceny rynkowej wielu banków na skutek pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie.

Fuzje i przejęcia powodują zmiany koncentracji sektora bankowego

Fuzje i przejęcia powodują wzrost aktywów poszczególnych banków, a równolegle obserwujemy spadek liczby monetarnych instytucji finansowych (ang. monetary financial institutions, MFI) oraz ich oddziałów. Ta tendencja utrzymywała się od końca kryzysu zadłużeniowego, tj. od 2012 r. Dane na koniec 2021 r. wskazują spadek liczby placówek bankowych w UE średnio o 1,98 proc. we wszystkich państwach członkowskich. W ciągu 2021 r. spadła również liczba pracowników instytucji kredytowych w 21 państwach członkowskich UE, średnio o 0,85 proc. Ten spadek liczby pracowników w bankach w większości krajów UE jest obserwowany od 2008 r. Procesy fuzji i przejęć spowodowały, że koncentracja sektorów bankowych (mierzona udziałem aktywów posiadanych przez pięć największych banków, CR5 proc.) w UE wprawdzie rośnie (por. wykres), jednak nadal jest znacznie mniejsza niż w Stanach Zjednoczonych, co jest wynikiem tego, że proces fuzji i przejęć w Europie wydaje się mniej dynamiczny w porównaniu do Stanów Zjednoczonych [Carletti, Claessens, Fatás i Vives, 2020, s. 35‒36].

Dane wskazują również, że stopień koncentracji w sektorze bankowym nadal znacznie się różni w poszczególnych państwach członkowskich UE. Na poziomie krajowym udział w sumie aktywów pięciu największych instytucji kredytowych wahał się od 29,65 proc. (Luksemburg) do 98,01 proc. (Grecja), podczas gdy średnia unijna na koniec 2021 r. wyniosła 67,71 proc. (por. wykres). Dla porównania na koniec 2020 r. udział w sumie aktywów pięciu największych instytucji kredytowych wahał się od 31,60 proc. do 97,03 proc., podczas gdy średnia unijna wyniosła 67,25 proc. Należy zatem zauważyć, że sektory bankowe państw UE nie są homogeniczne [Pawłowska, 2021]. Sektory bankowe Europy Środkowej i Wschodniej charakteryzują się znacznie niższymi aktywami oraz udział ich aktywów w PKB jest mniejszy. Mają też stosunkowo proste, tradycyjne modele biznesowe i koncentrują swoją działalność na udzielaniu kredytów lokalnym przedsiębiorstwom i gospodarstwom domowym.

Zmiany rentowności banków w UE

Sektor bankowy w Europie w latach 2009‒2020, przed wybuchem kryzysu COVID-19, był mniej rentowny niż w USA, co było związane m.in. ze strukturą rynku i mniejszą koncentracją sektora bankowego a także z mniejszą pomocą publiczną dla banków związaną z kryzysem z 2008 r. [por. Carletti, 2020, s. 35-36]. Analizując rentowność tradycyjnych banków w UE po kryzysie finansowym z 2008 r. należy zauważyć, że w sektorach bankowych krajów UE spadły wskaźniki ROA i ROE, ale były one zróżnicowane w poszczególnych państwach. Co ciekawe, rentowność banków po kryzysie z 2008 r. i kryzysie zadłużeniowym w Europie i Wielkiej Brytanii nigdy nie doszła do poziomu sprzed kryzysu, pomimo jej poprawy w ostatnich latach, tuż przed wybuchem kryzysu COVID-19 (por. wykres). Należy zauważyć, że na działalność banków i ich rentowność wpływa wiele czynników, w tym na szczególną uwagę zasługuje rola stóp procentowych. Stopy procentowe spadały w okresie między kryzysem z 2008 r., a początkiem pandemii COVID-19. Kolejnym powodem ograniczenia rentowności banków w Europie był stosunkowo wysoki poziom kredytów zagrożonych, zwłaszcza w krajach najbardziej dotkniętych kryzysem zadłużeniowym i wynikająca z niego recesja gospodarcza. Już przed pandemią rentowność sektora bankowego w UE sukcesywnie spadała, m.in. na skutek wzrostu obciążeń regulacyjnych, zmniejszenia dźwigni finansowej przez banki i spadku wyników odsetkowych [por. Pawłowska, 2021]. W czasie pandemii COVID-19 wyniki tradycyjnych banków nadal spadały, pomimo organizowanego wsparcia międzynarodowych instytucji finansowych, obejmującego m.in. krótkoterminowe wsparcie płynnościowe lub pomoc w restrukturyzacji zobowiązań.

W 2021 r. zaczęła wzrastać inflacja, co spowodowało proces podwyżek stóp procentowych w państwach UE. Inflacja w Unii Europejskiej znacznie przyspieszyła, a w grudniu 2022 r. była najwyższa od ponad dwóch dekad. Dane wskazują również, że rentowność w sektorze bankowym mierzona wskaźnikiem ROA nadal znacznie się różni w poszczególnych państwach członkowskich UE. Na poziomie krajowym w 2021 r. większą rentowność miały m.in. banki w Polsce, Czechach niż we Francji czy Niemczech (por. wykres).

Na wyniki tradycyjnych banków wpływa również bardzo szybki rozwój przedsiębiorstw FinTech. Rozwój internetu oraz technologii cyfrowych i urządzeń mobilnych spowodował innowacyjne zmiany w całym systemie finansowym [Belleflamme i Peitz, 2021; Beaumont, 2020; Boot i in., 2021]. FinTechy, podobnie jak tradycyjne banki, weszły na rynek kredytowy [Claessens i in., 2018] i mogą osiągać przewagi konkurencyjne w segmencie usług detalicznych. Po pierwsze, konkurenci z sektora FinTech mają dostęp do szerszej grupy klientów niż tradycyjne banki. Po drugie, dostarczają swoim klientom dodatkowych korzyści, polegających na większej wygodzie korzystania z usług finansowych i w dodatku przy niższych kosztach. Nowi gracze zabierają zatem tradycyjnym bankom część zysków z działalności kredytowej.

Fuzje i przejęcia w poszczególnych państwach UE

Banki w Europie Zachodniej mimo, że są znacznie większe od banków w Europie Środkowej i Wschodniej, to nie należą do największych na świecie. Największe banki na świecie są w Chinach, Japonii i Stanach Zjednoczonych. Do największych banków w Europie zaliczmy: HSBC (Wielka Brytania) oraz działające również w Polsce: BNP Paribas, Credit Agricole, Banco Santander SA oraz ING. Skutki pandemii COVID-19 przyspieszyły potrzebę rozważenia przez banki potencjalnych fuzji w celu zwiększenia rentowności poprzez rosnące efekty skali, jednak analizując fuzje i przejęcia w poszczególnych państwach UE w latach 2020-2022 można wskazać jedynie pojedyncze transakcje M&A w Hiszpanii i Włoszech. Wyceny europejskich banków pozostają osłabione. Jednym z najbardziej popularnych i powszechnie dostępnych wskaźników do analizy kondycji banków jest wskaźnik C/Wk (cena do wartości księgowej). Z analiz KPMG „Global Banking M&A Trends 2021”[1] wynika, że banki skandynawskie – zwłaszcza ze Szwecji i Finlandii – których siłą ratingową jest pozycja kapitałowa oraz zarządzanie z ryzykiem, mają wartość wskaźnika C/Wk średnio na poziomie 1,2, podczas gdy w innych bankach wskaźnik C/Wk przyjmuje wartości od 0,3 do 1,0. Wartości wskaźnika C/Wk sugerują, że krajowy proces konsolidacji w Europie może pojawić się szczególnie w systemach z wieloma małymi bankami, działającymi na nieoptymalną skalę i przy nieefektywnie wysokich kosztach.

Wnioski

Wartość i wolumen fuzji i przejęć z udziałem europejskich banków spadły do najniższego poziomu od czasu światowego kryzysu finansowego z 2008 r. i dominują głównie transakcje krajowe [ECB, „Financial Stability Review”, 2021]. Nastąpiło obniżenie wyceny wielu banków na skutek pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie. Dodatkowo, nowi gracze z sektora FinTech zabierają tradycyjnym bankom część zysków z działalności kredytowej. Dążenie do konsolidacji jest logiczną konkluzją dla tradycyjnych banków chcących przetrwać zwiększoną konkurencję związaną z nowymi graczami z sektora FinTech oraz odpowiedzią na rosnące koszty, w tym regulacyjne. Banki UE w celu zwiększania swojej siły rynkowej powinny zatem się łączyć. Proces konsolidacji w Europie może pojawić się szczególnie w systemach z wieloma słabymi i bardzo małymi bankami, dążącymi do uzyskania korzyści skali i zakresu produktowego. Czy będzie to jednak korzystne dla klientów – pozostaje pytaniem otwartym.

Autorka wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.

Obserwator Finansowy

Bibliografia

• Beaumont P.H. (2020), Digital Finance, Big Data, Start-ups, and the Future of Financial Services, Routledge, London.
• Belleflamme, P., M. Peitz (2021), The Economics of Platforms, Cambridge: Cambridge University Press.
• Buchak G., Matvos G., Piskorski T., Seru A. (2018), FinTech, regulatory arbitrage, and the rise of shadow banks, „Journal of Financial Economics”, 130(3), s. 453–483.
• Carletti E. (2004), The structure of bank relationships, endogenous monitoring, and loan rates, „Journal of Financial Intermediation”, 13, s. 58–86.
• Carletti E., Cerasi V., Daltung S. (2007), Multiple-bank lending: diversification and free-riding in monitoring, „Journal of Financial Intermediation”, 16, s. 425–451.
• Carletti E., Claessens S., Fatás A., Vives X. (2020), The bank business model in the post-COVID-19 world, Centre for Economic Policy Research, 18 June, https://voxeu.org/article/bank-business-model-post-COVID-19-world.
• Chen S., D. D’Silva, F. Packer, S. Tiwari, (2022), Virtual banking and beyond; BIS Papers No 120, January 2022.
• Claessens S., Frost J., Turner G., Zhu F. (2018), FinTech credit markets around the world: size, drivers and policy issues, „BIS Quarterly Review”, September, s. 29–49.
• Comana M., Previtali D., Bellardini L. (2019), The MiFID II Framework: How the New Standards Are Reshaping the Investment Industry, 1st ed. 2019 Edition, Springer.
• ECB, Financial Stability Review, 2021, November.
• ECB Statistical Data Warehouse.
• KPMG, Global Banking M&A Trends 2021.
• Pawłowska M. (2021), Kredyt w zmieniającej się strukturze rynkowej sektora bankowego – nowe techniki, nowe wyzwania, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
• Pawłowska M. (2016), Does the size and market structure of the banking sector have an effect on the financial stability of the European Union?, „The Journal of Economic Asymmetries”, 4, s. 112‒127.
• Vives X. (2010), Competition and stability in banking, CEPR, CESifo Working Paper Series, 3050.
• Vives X. (2016), Competition and Stability in Banking: the Role of Regulation and Competition Policy, Princeton University Press.
• Vives X. (2017), The impact of FinTech on banking, w: Barba Navaretti G., Calzolari G., Pozzolo A.F. (red.), FinTech and Banking. Friends or Foes?, https://blog.iese.edu/xvives/files/2018/02/EE_2.2017.pdf.
• [1]Wskaźnik Ceny do Wartości księgowej (C/Wk) mówi nam o tym, jak rynek aktualnie wycenia tzw. wartość księgową danej spółki. Wartość księgowa to różnica między jej aktywami bilansowymi a zobowiązaniami ogółem. Jeśli C/Wk jest poniżej 1, uważa się, że taki bank jest atrakcyjny dla inwestorów, ponieważ rynek zaniża wycenę akcji banku, czyli, że wartość księgowa jego aktywów w przypadku sprzedaży byłaby wyższa niż cena rynkowa akcji. Wysoki wskaźnik C/Wk (zwykle powyżej 3) może również pomóc inwestorom zidentyfikować i uniknąć przewartościowanych spółek.