Trudna sytuacja materialna nie wystarczy do przyznania świadczenia specjalnego. Dowiedz się, co orzekł NSA

Renty i emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przysługują co do zasady osobom, które spełniły wszystkie ustawowe warunki, takie jak odpowiedni wiek i okresy składkowe lub nieskładkowe. Istnieją jednak nieliczne wyjątki od tej reguły, które pozwalają na przyznanie świadczenia w szczególnych, uzasadnionych przypadkach. Zgodnie z art. 82 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Prezes Rady Ministrów może przyznać emeryturę lub rentę na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie. Taka decyzja jest jednak aktem o charakterze uznaniowym, a jej przyznanie stanowi nadzwyczajny gest ze strony państwa, który nie podlega rygorom typowego postępowania administracyjnego.

Renta specjalna. Czym jest i komu przysługuje?

Świadczenie specjalne, znane powszechnie jako „renta specjalna” lub „emerytura specjalna”, stanowi formę wsparcia o charakterze wyjątkowym. Nie jest to świadczenie socjalne, a tym samym nie należy jej mylić z pomocą społeczną. Jej przyznanie nie może opierać się wyłącznie na trudnej sytuacji materialnej wnioskodawcy. Instytucja renty specjalnej ma na celu docenienie osób, które z powodu nadzwyczajnych okoliczności życiowych lub wybitnych zasług nie mogą uzyskać świadczenia w standardowym trybie, lub gdy wysokość tego świadczenia jest rażąco niska i nieadekwatna do ich wkładu w życie społeczne lub państwowe.

W praktyce świadczenia specjalne bywają przyznawane np. osobom, które odniosły wybitne osiągnięcia w dziedzinach takich jak nauka, sztuka, sport, czy działalność publiczna, a które z powodu różnych przeszkód losowych (np. ciężka choroba) nie mogą uzyskać standardowej renty. Stanowi to wyraz uznania państwa, a nie jego zwykły obowiązek.

Znaczenie orzeczenia NSA w sprawie III OSK 2719/21

Sprawa, która trafiła na wokandę Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), dotyczyła kobiety, która ubiegała się o przyznanie renty specjalnej ze względu na swoją trudną sytuację materialną i zdrowotną, będącą następstwem doznanych wypadków przy pracy. Premier Rady Ministrów odmówił przyznania świadczenia, a kobieta zaskarżyła tę decyzję.

Sąd w pierwszej instancji, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, w swoim rozstrzygnięciu wskazał, że trudności materialne i zdrowotne, będące następstwem wypadków przy pracy, nie są wystarczające do uznania ich za „szczególnie uzasadnione przypadki”. Podobnie sytuacją taką nie jest brak możliwości spłaty zaciągniętych kredytów. Sąd uznał, że powołane przez skarżącą okoliczności, choć niewątpliwie trudne, nie miały charakteru nadzwyczajnego. Oddalono skargę, a kobieta wniosła skargę kasacyjną do NSA.

NSA, rozpoznając skargę, podtrzymał stanowisko sądu niższej instancji. W uzasadnieniu wyroku podkreślono, że:

• Sytuacja bytowa wnioskodawców jest brana pod uwagę, lecz nie stanowi jedynego i wyłącznego kryterium.
• Świadczenia specjalne nie mogą zastępować świadczeń z pomocy społecznej.
• "Szczególnie uzasadniony przypadek" musi mieć charakter wyjątkowy w skali ogólnokrajowej.

NSA zwrócił również uwagę, że przesłanką, która mogłaby mieć wpływ na przyznanie świadczenia specjalnego, jest wystąpienie szczególnego zdarzenia losowego. Musiałoby ono mieć jednak element wyjątkowości. W omawianej sprawie kobieta powołała się na wypadek przy pracy polegający na upadku w wyniku poślizgnięcia. Sąd uznał, że takie zdarzenie jest bardzo częste i nie można go zakwalifikować jako nadzwyczajne.

Najnowsze orzecznictwo w sprawie rent specjalnych

Sądy administracyjne konsekwentnie podtrzymują stanowisko, zgodnie z którym trudna sytuacja materialna nie jest wystarczającym powodem do przyznania renty specjalnej. Wyroki z lat 2023 i 2024 potwierdzają dotychczasową linię orzeczniczą, precyzując przy tym warunki, jakie muszą zostać spełnione, aby wniosek mógł zostać rozpatrzony pozytywnie.

W wyroku z dnia 20 września 2023 r., sygn. akt III OSK 1563/22, Naczelny Sąd Administracyjny ponownie uznał, że o przyznaniu świadczenia specjalnego decyduje nie tylko sytuacja materialna, ale przede wszystkim okoliczności, które miały charakter nadzwyczajny, wyjątkowy i obiektywnie odróżniały wnioskodawcę od innych osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. NSA podkreślił, że brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, choć jest problemem, mieści się w kompetencjach organów pomocy społecznej, a nie Prezesa Rady Ministrów.

Z kolei w wyroku z dnia 15 maja 2024 r., sygn. akt III OSK 1941/23, NSA oddalił skargę kasacyjną osoby, która ubiegała się o rentę specjalną z powodu ciężkiej choroby i braku zdolności do pracy. Sąd wskazał, że sama choroba, nawet bardzo poważna, nie jest nadzwyczajnym zdarzeniem losowym. Musiałaby ona być następstwem zdarzenia o charakterze katastroficznym lub nadzwyczajnym, np. katastrofy naturalnej. Oznacza to, że choroba nieuleczalna czy kalectwo będące wynikiem wypadku, choć niewątpliwie tragicznym, nie stanowią podstawy do ubiegania się o rentę specjalną, chyba że są powiązane z wydarzeniem wyjątkowym w skali ogólnokrajowej.

Renta specjalna a pomoc społeczna. Kluczowe rozróżnienie

W świetle polskiego prawa oraz ugruntowanej linii orzeczniczej sądów administracyjnych, świadczenie specjalne nie jest i nie może być traktowane jako forma pomocy społecznej. Poniżej przedstawiono kluczowe różnice:

Cel świadczenia: Pomoc społeczna ma na celu wsparcie osób w trudnej sytuacji bytowej, a jej przyznanie opiera się na kryterium dochodowym. Świadczenie specjalne ma na celu docenienie wybitnych zasług lub zrekompensowanie skutków nadzwyczajnego zdarzenia losowego.

Organ przyznający: O przyznaniu świadczeń z pomocy społecznej decydują ośrodki pomocy społecznej (OPS). Świadczenia specjalne przyznaje Prezes Rady Ministrów lub Prezes ZUS.

Charakter decyzji: Decyzja o przyznaniu świadczenia z pomocy społecznej jest decyzją administracyjną, która w przypadku spełnienia kryteriów jest obowiązkowa. Decyzja o przyznaniu renty specjalnej ma charakter uznaniowy – nawet w przypadku spełnienia przesłanek organ ma prawo jej nie przyznać.

Przesłanki: Podstawą do przyznania pomocy społecznej jest trudna sytuacja materialna. Podstawą do przyznania świadczenia specjalnego jest szczególnie uzasadniony przypadek, który ma charakter wybitny lub nadzwyczajny.

W świetle powyższego, Naczelny Sąd Administracyjny konsekwentnie podtrzymuje, że trudna sytuacja materialna nie uzasadnia przyznania renty specjalnej. Instytucja ta ma na celu wsparcie tych, którzy zostali "wyjątkowo skrzywdzeni przez los" w sposób obiektywnie nadzwyczajny lub wnieśli w życie publiczne wkład o wybitnym, niepowtarzalnym charakterze.

Wybrane przykłady z orzecznictwa

Wyrok NSA z dnia 13 czerwca 2024 r., sygn. akt III OSK 2341/23: Sąd oddalił skargę kasacyjną mężczyzny, który ubiegał się o świadczenie specjalne z powodu ciężkiej choroby nowotworowej. NSA uznał, że chociaż sytuacja zdrowotna wnioskodawcy była tragiczna, to nie miała charakteru nadzwyczajnego zdarzenia losowego, które uprawniałoby do skorzystania z instytucji renty specjalnej.

Wyrok NSA z dnia 10 lipca 2023 r., sygn. akt III OSK 2022/22: Sąd oddalił skargę kasacyjną osoby, która powołała się na to, że utrata pracy i brak możliwości uzyskania renty z powodu braku stażu ubezpieczeniowego jest zdarzeniem wyjątkowym. NSA uznał, że takie zdarzenie, choć tragiczne dla jednostki, nie ma charakteru nadzwyczajnego w skali ogólnokrajowej i nie stanowi podstawy do przyznania renty specjalnej.

Sądy administracyjne jednogłośnie podkreślają, że aby ubiegać się o świadczenie specjalne, należy udowodnić nie tylko trudną sytuację życiową, ale także fakt, że jest ona wynikiem zdarzenia o charakterze obiektywnie wyjątkowym, wykraczającym poza standardowe problemy, z jakimi borykają się obywatele.