/>
Polska charakteryzuje się aktualnie najwyższym udziałem pracowników zatrudnionych na czas określony spośród 28 krajów Unii Europejskiej. W 2014 r. udział ten wynosił w Polsce 28,4 proc. wobec 14 proc. przeciętnie w UE (Wykres poniżej). Silny wzrost popularności tego typu kontraktów nastąpił w latach 2000-2005, kiedy odsetek osób zatrudnionych na czas określony wzrósł z poziomu 5,8 proc. do 25,7 proc.. Począwszy od 2005 r. wskaźnik ustabilizował się na poziomie przekraczającym 25 proc.
Plany ograniczenia dualizmu rynku pracy rodzą zatem pytanie o skutki makroekonomiczne. Wzrost popularności umów na czas określony (FTC, fixed term contracts) potencjalnie może mieć znaczący wpływ na dynamikę procesów zachodzących na rynku pracy oraz ogólną sytuację gospodarczą. W jakim stopniu udział FTC wpływa na poziom i zmienność bezrobocia oraz reakcję tej zmiennej na wahania aktywności gospodarczej? Wskazują na to wnioski z literatury przedmiotu oraz wyniki badań empirycznych, których szerszy opis jest zawarty w opracowaniu Kosior, Rubaszek i Wierus „On the importance of the dual labour market for a country within a monetary union,” (NBP Working Papers 207, 2015, praca przyjęta do publikacji w czasopiśmie International Labour Review).
Ochrona nie wpływa na poziom bezrobocia
Wśród analiz omawiających wpływ FTC na funkcjonowanie gospodarki można wyróżnić trzy główne nurty.
Pierwsza grupa prac wykorzystuje teoretyczne modele symulacyjne, w których indywidulane przedsiębiorstwa podejmują decyzje dotyczące zatrudnienia w warunkach niepewności co do poziomu zagregowanego popytu oraz produktywności poszczególnych pracowników (firm-level models).
Druga grupa prac koncentruje się na procesie poszukiwań pracowników przez pracodawców (matchning models).
W trzeciej grupie prac wykorzystywane są metody regresji panelowych do analizy zależności między agregatami makroekonomicznymi a dynamiką bezrobocia (panel regressions).
W pierwszym nurcie badań dotyczących dualizmu rynku pracy prekursorską pracą było opracowanie Bentolila i Bertola „Firing costs and labour demand: How bad is eurosclerosis?” (Review of Economic Studies, 57(3):381-402, 1990). Zaproponowali oni model równowagi cząstkowej, w którym reakcja popytu na pracę przedsiębiorstw w odpowiedzi na szoki idiosynkratyczne zależy od kosztów zwolnienia pracownika. Wyniki symulacji przeprowadzonych przez autorów wskazują, że wzrost kosztów zwolnień przyczynia się do stabilizacji popytu na pracę, a tym samym mniejszych wahań bezrobocia.
Również Bentolila i Saint-Paul „The macroeconomic impact of flexible labor contracts, with an application to Spain” (European Economic Review, 36(5):1013-1047, 1992) oraz Cabrales i Hopenhayn „Labor-market flexibility and aggregate employment volatility” (Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 46(1):189-228, 1997) w ramach modeli równowagi ogólnej uwzględniających występowanie FTC, pokazują, że jego istnienie prowadzi do wzrostu amplitudy wahań bezrobocia oraz spadku inercji bezrobocia w reakcji na szoki zagregowane. Powyższe prace wskazują jednocześnie, że wpływ wzrostu poziomu ochrony zatrudnienia na poziom bezrobocia jest nieistotny.
Warto także zwrócić uwagę na opracowanie Boeri i Garibaldi (2007): Two tier reforms of employment protection: A honeymoon effect? (Economic Journal, 117(521):F357-F385), w którym autorzy opisują obserwowany w krajach europejskich wzrost zatrudnienia po wprowadzeniu FTC jako tymczasowy „efekt miesiąca miodowego”. W krótkim okresie, FTC zwiększają elastyczność zatrudnienia i tym samym wpływają korzystnie na jego poziom (okres „miesiąca miodowego”). W długim okresie następuje jednak substytucja kontraktów stałych przez FTC, zaś poziom zatrudnienia powraca do pierwotnego poziomu. Argument o wypieraniu stałych etatów przez czasowe miejsca pracy wspierają wyniki empiryczne uzyskane przez Kahna (2010): Employment protection reforms, employment and the incidence of temporary jobs in Europe: 1996-2001. (Labour Economics, 17(1):1-15)
W literaturze bazującej na modelu poszukiwań na rynku pracy (Cahuc i Postel-Vinay, 2002: Temporary jobs, employment protection and labor market performance. Labour Economics, 9(1):63-91 oraz Blanchard i Landier, 2002:The perverse effects of partial labour market reform: Fixed-term contracts in France. Economic Journal, 112(480):F214-F244), efektem istnienia FTC jest wyższe prawdopodobieństwo znalezienia pracy, jak i jej utraty. W niektórych warunkach dominujący może okazać się ten ostatni efekt, prowadząc do niezamierzonego wzrostu bezrobocia w wyniku wprowadzenia FTC. Przykładem takiej sytuacji jest nadmierna ochrona pracowników na umowach na czas nieokreślony, powstrzymująca pracodawców przed transformacją umów tymczasowych na umowy stałe.
Również symulacje modelowe (Costaina i inni (2010):Employment fluctuations in a dual labor market. Banco de Espana Working Papers 1013 oraz Sali i inni (2012): Flexibility at the margin and labor market volatility in OECD countries. Scandinavian Journal of Economics, 114(3):991-1017) wskazują na wyraźnie wyższe wahania bezrobocia w cyklu koniunkturalnym w warunkach występowania FTC niż w przypadku obowiązywania jednolitej umowy o pracę. Kontrakty czasowe pozwalają bowiem na tworzenie większej liczby niskoproduktywnych miejsc pracy podczas ożywienia gospodarczego, podlegających szybkiej i masowej likwidacji podczas recesji. Zgodnie z wynikami tych prac wpływ występowania FTC na poziom bezrobocia jest niewielki.
Wnioski z literatury teoretycznej potwierdzają wyniki badań przy wykorzystaniu metod panelowych. (Blanchard i Wolfers The role of shocks and institutions in the rise of European unemployment: The Aggregate evidence. Economic Journal, 110(462):C1-33, 2000; Nicoletti i Scarpetta Product market reforms and employment in OECD countries. OECD Economics Department Working Papers 472, 2005; Fiori i inni Employment outcomes and the interaction between product and labor market deregulation: Are they substitutes or complements? IZA Discussion Papers 2770, 2007; Bassanini i Duval Unemployment, institutions, and reform complementarities: re-assessing the aggregate evidence for OECD countries. Oxford Review of Economic Policy, 25(1):40-59, 2009).
Wspólnym wnioskiem z serii badań nad wpływem regulacji i struktury rynku pracy na poziom bezrobocia jest brak istotnego statystycznie wpływu poziomu ochrony pracowników na stopę bezrobocia.
Istotny i niekorzystny wpływ na zatrudnienie mają natomiast w świetle wymienionych badań: wysokie zasiłki dla bezrobotnych, wysoki klin podatkowy oraz nadmierna regulacja rynku produktów. Cytowani wyżej Fiori i inni wskazują natomiast na dodatni wpływ kosztów zwolnień na inercję bezrobocia. Na wypieranie stałych etatów przez kontrakty czasowe w warunkach zbyt silnej ochrony pracownika wskazują natomiast Nunziata i Staffolani Short-term contracts regulations and dynamic labour demand: Theory and evidence (Scottish Journal of Political Economy, 54(1):72-104, 2007).
Główne wnioski z powyższych prac są następujące:
Wysoki udział FTC zwiększa przepływy na rynku pracy, ale nie ma istotnego wpływu na poziom bezrobocia w długim okresie, gdyż prowadzi jedynie do substytucji umów bezterminowych przez terminowe.
Wzrost udziału FTC może krótkookresowo ograniczać bezrobocie ze względu na „efekt miesiąca miodowego”.
Wysoki udział FTC prowadzi do wzrostu zmienności bezrobocia oraz spadku jego inercji.
Nasza metoda badawcza
W naszym badaniu przeprowadziliśmy analizę wpływu udziału FTC na poziom i dynamikę stopy bezrobocia metodami panelowymi. Oszacowanie tego wpływu otrzymaliśmy przez wprowadzenie zmiennych interakcyjnych do równania opisującego zależność stopy bezrobocia od jej opóźnionej wartości, bieżącej luki popytowej i od udziału FTC. Wśród zmiennych objaśniających uwzględniono także instytucje rynku pracy, takie jak poziom wykształcenia siły roboczej, stopień uzwiązkowienia i koordynacji negocjacji płacowych, wydatki na aktywną politykę rynku pracy i wysokość zasiłków dla bezrobotnych. Próba obejmowała 11 krajów strefy euro i dotyczyła lat 1995-2013.
Parametry modelu były szacowane z wykorzystaniem trzech metod estymacji:
– metoda efektów stałych (FE, fixed effects),
– metoda uwzględniającą obciążenie estymatora FE w przypadku występowania opóźnionej zmiennej objaśniającej wśród regresów (BC-FE, bias corrected FE, Bruno 2005: Estimation and inference in dynamic unbalanced panel-data models with a small number of individuals. Stata Journal, 5(4):473-500),
– metoda Andersona and Hsiao (1982, AH): Formulation and estimation of dynamic models using panel data. Journal of Econometrics, 18(1):47-82.
Preferowaną metodą jest BC-FE, zaś pozostałe metody zostały uwzględnione w celu analizy odporności wyników na metodę estymacji.
Wyniki badań
W świetle otrzymanych wyników, wzrost udziału FTC wzmacnia (w istotny statycznie sposób) wpływ, jaki bieżąca koniunktura wywiera na stopę bezrobocia oraz zmniejsza inercję tej zmiennej. Te dwa efekty ilustruje wykres poniżej, przedstawiający konsekwencje występowania zróżnicowania w zakresie rozpowszechnienia FTC w poszczególnych krajach UE dla dynamiki rynku pracy. Pokazuje on funkcje reakcji bezrobocia na cykliczny wzrost popytu dla: Polski (wysoki odsetek FTC), Niemiec (niski odsetek FTC) oraz strefy euro (przeciętny odsetek FTC). Zaburzeniem jest cykliczny wzrost PKB o 1 proc.
Reakcja bezrobocia jest najszybsza i najgłębsza w Polsce (maksymalny spadek o 0,85 pkt proc. w drugim roku od momentu wystąpienia szoku), zaś najpłytsza i najbardziej rozłożona w czasie w Niemczech (maksymalny spadek o 0,62 pkt proc. w 5 roku od wystąpienia zaburzenia). Dla strefy euro wyniki znajdują się pomiędzy wynikami dla Polski i Niemiec.
Ponadto otrzymane wyniki nie potwierdzają hipotezy, jakoby istniała istotna statystycznie zależność pomiędzy poziomem dualizmu i stopy bezrobocia. Na tę ostatnią wpływały raczej instytucje rynku pracy (wysokie zasiłki dla bezrobotnych i wysoki poziom koordynacji negocjacji płacowych), co jest zgodne z wnioskami z literatury wykorzystującej modele teoretyczne.
Szczegóły techniczne można znaleźć w opracowaniu Kosior, Rubaszek i Wierus On the importance of the dual labour market for a country within a monetary union, NBP Working Papers 207, 2015.
Wnioski na krótką i długą metę
Zarówno literatura przedmiotu, jak i wyniki przedstawionego badania wskazują, że dualizm rynku pracy może mieć negatywne skutki makroekonomiczne w postaci zwiększonych wahań bezrobocia w cyklu koniunkturalnym. Pozostaje pytanie o wpływ tego typu zmian na poziom bezrobocia w gospodarce.
Przegląd literatury dotyczącej dualizmu rynku pracy sygnalizuje, że działania nakierowane na jego ograniczenie w długim okresie nie powinny przyczynić się do wzrostu bezrobocia. Mogą mieć jednak niekorzystny wpływ na sytuację na rynku pracy w krótkim okresie. Można bowiem oczekiwać wystąpienia tzw. odwróconego „efektu miesiąca miodowego”, polegającego na relatywnie silnym ograniczeniu liczby zatrudnionych na umowach czasowych w przypadku istotnego zmniejszenia możliwości stosowania tego typu kontraktów.
Anna Kosior, Michał Rubaszek, Kamil Wierus pracują w Instytucie Ekonomicznym NBP.
/>